Zachowany dorobek pisarski Janusza Korczaka – od prasowego debiutu 18-latka po ostatnie zapiski z warszawskiego getta z 1942 roku – prezentuje 15-tomowa edycja jego Dzieł, wydawana w latach 1992–2021/2022.
Spuścizna pisarska Janusza Korczaka w 15 tomach
Wielotomowe Dzieła (w 20 woluminach, zob. Bibliografia) zbierają wszystkie rozpoznane teksty Janusza Korczaka (Henryka Goldszmita). Ta bogata i różnorodna twórczość – od prasowego debiutu 18-letniego gimnazjalisty wiosną 1896 roku, do ostatnich zapisków w gettowym Pamiętniku z 4 sierpnia 1942 roku – obejmuje łącznie około półtora tysiąca tekstów z ponad 100 pism, 27 pozycji książkowych oraz około 250 tzw. ineditów, czyli rękopisów i maszynopisów.
Pionierska edycja Dzieł Korczaka (poprzedziło ją tylko kilka jedno-, dwu- lub czterotomowych wyborów pism oraz liczne wznowienia jedynie paru książek, w tym najpopularniejszych powieści dla dzieci o królu Maciusiu czy Kajtusiu Czarodzieju) realizowana była od początku nie tylko jako projekt edytorski, gromadzący rozproszony dorobek. Był to również długoletni, zespołowy projekt badawczy, w którego toku znacząco poszerzona została wiedza i o spuściźnie autora i jego złożonej biografii.
Znakomita większość z 15 tomów zawiera teksty nieznane lub mało znane, po raz pierwszy opatrzone tak rozbudowanym aparatem edytorskim. Na ten aparat składają się noty filologiczne omawiające prace nad tekstami Korczaka, szkice o ich genezach oraz szczegółowe przypisy.
Dzieła dopełni pomocniczy tom XVI, zawierający Suplement (kilkadziesiąt tekstów odnalezionych jeszcze w toku prac edytorskich) i zestawienie połączonych indeksów do wszystkich tomów.
Pisarstwo jako autobiografia
Życie Janusza Korczaka (Henryka Goldszmita, 1878 lub 1879–1942) przypadło na lata znaczących przemian politycznych, społecznych, cywilizacyjnych, z jednej strony modernizacyjnych, z innej – dramatycznie kryzysowych i przemocowych. Był ich świadkiem, aktywnym uczestnikiem, komentatorem – jako reprezentant epoki, ale również nowator, wyprzedzający niekiedy swoje czasy. Przykładowo, bardzo wcześnie postulował respektowanie podmiotowości i praw dziecka oraz społeczności dziecięcej.
Działając na wielu polach, dzięki pisarstwu pozostawił nam przez siebie skomponowaną autobiografię, nasyconą licznymi odniesieniami do własnych autentycznych przeżyć. Dzieła zebrane, których układ bazuje zasadniczo na chronologii, można więc czytać jak swoisty pamiętnik Korczaka – zapis całożyciowego doświadczenia i nieustannie towarzyszącej mu refleksji, zgodnie z autorski postulatem: „Dziel się doświadczeniem”[1].
W poszukiwaniu formy
Jak biografia Korczaka przynależy do różnych okresów historycznych – niesuwerenności państwowej, rewolucji i wojen, odbudowy II Rzeczypospolitej, odrodzenia życia narodowego Żydów – tak pisarstwo tego autora sytuuje się również w kilku epokach. Jest wielogatunkowe, bywa, że wykorzystuje tradycyjne konwencje, lecz niekiedy też eksperymentuje, szuka nowych form wyrazu.
Henryk Goldszmit debiutował humoreskami i felietonami dla pisma „Kolce” (1896–1904; wcześniejsze młodzieńcze wiersze pisywał „do szuflady”, do druku podał tylko kilka). W 1898 roku, próbował sił jako dramaturg, teksty te jednak nie zachowały się. Na lata „oddał się” publicystyce – początkowo społecznej, m.in. na łamach „Czytelni dla Wszystkich” (1898–1901), z czasem nawet dość radykalnej politycznie, w „Głosie” i jego kontynuacjach (1904–1910), a w latach międzywojennych głównie publicystyce pedagogicznej. Od debiutu książkowego – Dzieci ulicy z 1901 roku – korzystał z dużych (siedem powieści wydanych do 1935 roku) i małych (nowelki, opowiadania, proza poetycka) form prozatorskich.
Jednak najbardziej charakterystyczne, indywidualne, o symbolicznych tytułach, pozostają teksty Korczaka z pogranicza „czystej” literatury. Należą do nich: reportażowa literatura non fiction dla dzieci Mośki, Joski i Srule (1910) oraz Józki, Jaśki i Franki (1911) czy eseistyka wychowawcza dla młodych Prawidła życia (1930) i dla dorosłych Jak kochać dziecko – cykl: Dziecko w rodzinie, Internat, Kolonie letnie i Dom Sierot (1920). Wydał, pod tytułem Momenty wychowawcze (1919, 1924), swoje „surowe” notatki z wojennych obserwacji dzieci oraz szczególną „powieść radiową”, czyli Pedagogikę żartobliwą (1939), wyrosłą z audycji radiowych, tzw. gadaninek Starego Doktora. Do dzieci adresował też nieszablonową publicystykę, m.in. polityczną, jak cykl z początku niepodległości II Rzeczpospolitej zatytułowany Co się dzieje na świecie, publikowany w piśmie „W Słońcu” (1919–1920) oraz teksty w gazecie dzieci i młodzieży „Mały Przegląd”, którego był pomysłodawcą i pierwszym redaktorem (1926–1930; ów dodatek do warszawskiego dziennika „Nasz Przegląd” ukazywał się do września 1939 roku).
W poszukiwaniu odbiorcy
Był autorem środowiskowych pism zawodowych. Przed I wojną światową, gdy jako lekarz pracował w szpitalu dziecięcym, publikował w prasie medycznej – w „Medycynie i Kronice Lekarskiej” oraz „Przeglądzie Pediatrycznym” (1910–1911, artykuły te podpisywał nazwiskiem rodowym). Po wojnie współpracował z pismami współfirmowanymi przez środowisko pediatryczne, ale już o szerszym profilu. W latach 1923–1925 oraz 1930–1931 była to na przykład „Opieka nad Dzieckiem”, a w 1932 i 1934 roku – „Życie Dziecka”.
Jako czynny wychowawca, dyrektor Domu Sierot i współzałożyciel Naszego Domu oraz wykładowca w instytucjach kształcenia pedagogów i pracowników socjalnych wypowiadał się także w zawodowych pismach pedagogicznych, m.in. w „Szkole Specjalnej”, gdzie od 1925 opublikował 20 ważnych artykułów.
Do czytelnika masowego zwracał się oczywiście poprzez literaturę, niekiedy z podwójnym adresatem: dorosłym i dziecięcym, jak na przykład w powieści Kiedy znów będę mały (1925) lub opowiadaniu Feralny tydzień (1914 i 1927). Podobnie było, gdy zabierał głos w kampaniach społecznych, odpowiadał na ankiety lub udzielał wywiadów wysokonakładowej prasie, choćby na łamach „Naszego Przeglądu” (1925–1939) i „Wiadomości Literackich” (1930–1935). Zawsze wierny swojej naczelnej tezie: „W świadomości obywateli budzę szacunek dla dziecka i poczucie odpowiedzialności za powołanie go do życia”[2].
Podwójna samoidentyfikacja
Proces świadomego budowania żydowskiej i polskiej tożsamości znajduje swe odbicie w twórczości Korczaka – Goldszmita. Związany silnie z polską kulturą, także rodzinnie, pisał tylko w języku polskim. Jako wykształcony inteligent znał – prócz szkolnej greki i łaciny (również medycznej) – rosyjski, niemiecki i francuski, ale nie znał jidysz ani języka hebrajskiego (tego ostatniego zaczął się uczyć dopiero w drugiej połowie lat 30.). Stąd, szukając kontaktu z czytelnikami żydowskimi, bezpośrednio zwracał się do nich po polsku, np. w tygodniku tzw. asymilatorów – „Izraelicie” (1904), centrowo syjonistycznym „Naszym Przeglądzie” (i „Małym Przeglądzie”) czy w serii „Biblioteczka Palestyńska”, gdzie opublikował opowiadania dla dzieci Ludzie są dobrzy (1938) i Trzy wyprawy Herszka (1939).
W dojrzałym okresie życia, poprzez bliższą współpracę ze środowiskami żydowskimi, zwrócił się ponadto – choć z konieczności poprzez przekłady – do czytelników pism jidyszowych i hebrajskich, publikując m.in. w pedagogicznym „Dos Kind” (z jid. ‘dziecko’, 1924–1938) i młodzieżowym „Hechaluc Hacair” (hebr. ‘młody pionier’, 1938–1939). Oryginały (rękopisy) tych tekstów prawie wcale się nie zachowały. Edycja Dzieł, dzięki wtórnym przekładom, „przywraca” polszczyźnie blisko 40 nieznanych wcześniej utworów Korczaka.
Tematyka żydowska, a właściwie palestyńska – powiązana z wyjazdami Korczaka do Palestyny w latach 1934 i 1936 roku – dominuje również w jego zachowanej korespondencji prywatnej i zapiskach z lat 20. i 30. Przetrwały bowiem głównie te słane do bliskich i znajomych, którzy wyjechali z Polski przez wrześniem 1939 roku.
Teoria a praktyka
Aktywizm, sprawczość, pragmatyzm Korczaka realizowały się poprzez codzienną praktykę życiową. „Praktyka – to […] moje życie, suma subiektywnych przeżyć, wspomnień, doznanych niepowodzeń, zawodów, porażek, zwycięstw i triumfów”[3]. Owo codzienne działanie kształtowało również jego pisarskie strategie. „W literackości, już w niej, wyrażają się podstawowe idee Korczaka – wychowawcy i teoretyka. […] wychodzenie od konkretu i zmierzanie ku niemu”[4].
Dlatego, mimo ogromu strat wojennych – mimo że przepadły robocze warianty utworów, notatki, zapiski pamiętnikarskie, archiwalia osobiste i rodzinne czy korespondencja, a także systematycznie gromadzona dokumentacja działań Korczaka-praktyka i wybitnego badacza dzieciństwa (m.in. pomiary wagi i wzrostu wychowanków, notatki z obserwacji ich snu, analizy rozkładu grupowych sympatii i antypatii, zapisy oryginalnych wypowiedzi dziecięcych) – podczas studiowania Dzieł można w jakimś zakresie, niekiedy tylko sygnalnie, ale jednak rozpoznawać Korczakowskie działanie. Programowe teksty wychowawcze Janusza Korczaka, ściśle związane z funkcjonowaniem jego „warsztatów” wychowawczych, publikowane były w rocznych sprawozdaniach organizacji prowadzących Dom Sierot i Nasze Dom – żydowskiego Towarzystwa „Pomoc dla Sierot” i polskiego Towarzystwa „Nasz Dom”. A autocytaty z zasobów obu Domów, m.in. przedruki z ich wewnętrznych gazetek, ocalały dzięki przedrukom w „W Słońcu” 1913–1926).
Paradoksalnie najwięcej bieżącej, oryginalnej dokumentacji działalności Korczaka zachowało się z lat wojennych 1939–1942 (ok. 90 pozycji). Oprócz Pamiętnika to przede wszystkim pisma interwencyjne do rozmaitych instytucji, listy otwarte i prywatne, artykuliki do „Tygodnika Domu Sierot” czy zapiski z drugiej bliskiej Korczakowi placówki – Głównego Domu Schronienia. Pokazują tak charakterystyczną dla drogi życiowej tego autora wielość podejmowanych działań i skalę zaangażowania, także emocjonalnego, w tragicznych gettowych warunkach nie zawsze powściąganego przez zobiektywizowany dystans i ważenie racji.
Ku nowym interpretacjom dorobku
Spuścizna pisarska Korczaka ma walor zapisu konkretnego, zamkniętego doświadczenia historycznego, daje wgląd w przeszłość. Jednocześnie pozostaje otwarta na ciągle aktualizowaną perspektywę interpretacyjną: czy dorobek ten skłania do twórczych polemik, nadal inspiruje, dialoguje ze współczesnymi wyzwaniami.
Na ile w zmaganiach z dzisiejszymi problemami i kryzysami mogą służyć Korczakowskie: odwaga eksperymentowania, przy realizmie wyznaczania obszarów sprawczości i celów („ekonomia wysiłków”[5]), stała obserwacja świata i czujna samoobserwacja, otwartość i twórcza ciekawość, przekraczanie podziałów i napięć różnego typu (mały/młody – dorosły; bogaty – biedny; swój – obcy; jednostka – społeczność; por. „Prawo dziecka do demokratyzacji wychowania. […] Wychowawca jako rzecznik praw dziecka”[6]) czy doświadczenia w budowaniu praworządnej wspólnoty?
Tekst: Marta Ciesielska
[1]Janusz Korczak, Nie piszą…, „Życie Dziecka” 1932, nr 5–6, w: tenże, Dzieła, t. XIII, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2017.
[2]Tenże, Bez gniewu. Na marginesie procesu studzienieckiego, „Praca Szkolna” 1929, nr 2, w: tamże, s. 157.
[3]Tenże, Teoria a praktyka, „Szkoła Specjalna” 1924/1925, nr 2, w: tamże, s. 91.
[4]Michał Głowiński, Literackość jako działanie pedagogiczne, w: Janusz Korczak – życie i dzieło. Materiały z Międzynarodowej Sesji naukowej. Warszawa, 12–15 października 1978 r., Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982, s. 224.
[5]„Jestem mistrzem w ekonomii wysiłków”. Janusz Korczak, Podanie do Biura Personalnego Rady Żydowskiej, 9 lutego 1942, w: Dzieła, t. XV, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2021, s. 76.
[6]Tenże, Prawa dziecka jako jednostki, w: Kursy dokształcające dla wychowawców zakładów opiekuńczo-wychowawczych. Uzasadnienie i program, oprac. Józef Czesław Babicki, Warszawa 1928, w: Dzieła, t. XIII, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2017, s. 314.
Bibliografia
Janusz Korczak, Dzieła
[od 2007 roku instytucją współsprawczą wydawania edycji jest Muzeum Warszawy]
t. I: Dzieci ulicy. Dziecko salonu, red. nauk. H. Kirchner, oprac. tekstów i uwagi o tekstach E. Cichy, G. Syryczyńska, geneza utworów i przypisy J. Zieliński, Oficyna Wydawnicza Latona, Warszawa 1992.
t. II/1+2: Koszałki opałki. Humoreski i felietony, red. nauk. H. Kirchner, oprac. tekstów, geneza utworów, uwagi o tekstach i przypisy B. Wojnowska, Oficyna Wydawnicza Latona, Warszawa 1998.
t. III/1+2: Na mównicy. Publicystyka społeczna (1898–1912), red. nauk. J. Bartnicka, oprac. tekstów, geneza utworów, uwagi o tekstach i przypisy B. Wojnowska, Oficyna Wydawnicza Latona, Warszawa 1994.
t. IV: Szkoła życia. Obrazki szpitalne. Artykuły pedagogiczne i medyczne (1900–1912), red. nauk. S. Wołoszyn, oprac. tekstów i uwagi o tekstach E. Cichy, geneza utworów i przypisy M. Demel, S. Wołoszyn, przy współpracy M. Ciesielskiej, Oficyna Wydawnicza Latona, Warszawa 1998.
t. V: Mośki, Joski i Srule. Józki, Jaśki i Franki. Teksty z czasopism, red. nauk. A. Lewin, oprac. tekstów, geneza utworów, uwagi o tekstach i przypisy M. Ciesielska, Oficyna Wydawnicza Latona, Warszawa 1997.
t. VI: Sława. Opowiadania (1989–1914), red. nauk. H. Kirchner, oprac. tekstów, geneza utworów i uwagi o tekstach J. Bartnicka; przypisy B. Wojnowska, Oficyna Wydawnicza Latona, Warszawa 1996.
t. VII: Jak kochać dziecko. Momenty wychowawcze. Prawo dziecka do szacun¬ku, red. nauk. S. Wołoszyn, oprac. tekstów, geneza utworów i uwagi o tekstach E. Cichy, przypisy S. Wołoszyn, Oficyna Wydawnicza Latona, Warszawa 1993.
t. VIII: Król Maciuś Pierwszy. Król Maciuś na wyspie bezludnej, red. nauk. H. Kirchner, oprac. tekstów, geneza utworów i uwagi o tekstach E. Cichy; przypisy M. Ciesielska, R. Wak-smund, Oficyna Wydawnicza Latona, Warszawa 1992.
t. IX: Bankructwo małego Dżeka. Kiedy znów będę mały, red. nauk. H. Kirchner, oprac. tekstów, geneza utworów i uwagi o tekstach J. Bartnicka, przypisy J. Ługowska, Oficyna Wydawnicza Latona, Warszawa 1994.
t. X: Senat szaleńców. Proza poetycka. Utwory radiowe, red. nauk. H. Kirchner, oprac. tekstów i geneza utworów E. Cichy, uwagi o tekstach E. Cichy i H. Kirchner, przypisy M. Prussak, przekł. filolog. tekstu hebr. E. Świderska, oprac. lit. H. Kirchner, Oficyna Wydawnicza Latona, War¬szawa 1994.
t. XI/1: Prawidła życia. Publicystyka dla dzieci, red. nauk. A. Lewin, oprac. tekstów i uwagi o tekstach J. Bartnicka, genezy utworów i przypisy J. Papuzińska, A. Wernik, przy współpra-cy M. Ciesielskiej, przekł. filolog. tekstów hebr. E. Świderska, oprac. lit. H. Kirchner, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2003.
t. XI/2+3: Prawidła życia. Publicystyka dla dzieci [teksty z „Małego Przeglądu”], red. nauk. A. Lewin, oprac. tekstów i uwagi o tekstach J. Bartnicka, M. Ziółek, geneza utworów i przypisy M. Ciesielska, Wydawnictwo IBL PAN, War¬szawa 2007.
t. XII: Kajtuś Czarodziej, Uparty chłopiec. Opowiadania (1918–1939), red. nauk. H. Kirchner, oprac. tekstów i uwagi o tekstach E. Cichy, geneza utworów J. Bartnicka, przypisy J. Ługowska, przekł. filolog. tekstów hebr. E. Świderska, oprac. lit. H. Kirchner, Oficyna Wydawnicza Latona, Warszawa 1998.
t. XIII: Teoria a praktyka. Artykuły pedagogiczne (1919–1939), red. nauk. H. Kirchner, oprac. tekstów i uwagi o tekstach E. Cichy, geneza utworów i przypisy I. Szybiak, M. Ciesielska, przekł. filolog. tekstów jidysz S. Bergman, oprac. lit. H. Kirchner, przekł. filolog. tekstów hebr. E. Świderska, oprac. lit. H. Kirchner, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2017.
t. XIV/1+2: Pisma rozproszone. Listy (1913–1939), red. nauk. H. Kirchner, oprac. tekstów, geneza utworów, uwagi o tekstach i przypisy B. Wojnowska; przekł. filolog. tekstów hebr. E. Świderska, oprac. lit. H. Kirchner, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2008.
t. XV: Pisma czasu wojny (1939–1942), red. nauk. H. Kirchner, oprac. tekstów i uwagi o tekstach B. Dziadkiewicz, geneza utworów J. Leociak, przypisy M. Ciesielska, przy współpracy A.M. Czernow, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2021.
Wróć
