Od wsi książęcej do biznesowego serca Warszawy – ewolucja dzielnicy Woli

Wola nie jest dzielnicą „ładną” w klasycznym sensie. Nie ma tu jednolitej stylistyki, nie znajdziemy też harmonii znanej z planowanych założeń urbanistycznych. To przestrzeń kontrastów i zderzenia dwóch porządków: wieżowce sąsiadują z przedwojennymi kamienicami, powojennymi blokami, odnowionymi halami fabrycznymi, terenami pamięci, śladami getta i parkami. Wolę tworzy zarówno metropolitarna czystość nowych form architektonicznych, jak i – wciąż – pewna nieformalność i codzienność widoczna w rozległych obszarach mieszkalnych tej dzielnicy Warszawy.

W świecie, w którym dzielnice zacierają się pod naporem nowych inwestycji, a pamięć miejsca coraz częściej ustępuje miejsca uniwersalnej estetyce szkła i betonu, coraz trudniej mówić o lokalnym kolorycie jako czymś trwałym. Jednak Wola wymyka się prostym definicjom, zdaje się stawiać temu opór. 

Wola jest dzielnicą, której nie sposób pomylić z żadną inną. Nie jest elegancka jak Mokotów, nostalgiczna jak Praga ani reprezentacyjna jak Śródmieście. To przestrzeń, w której przeszłość zderza się z teraźniejszością, surowość historii i pamięć splatają się z nowoczesnością bez utraty tożsamości. Wola, zajmująca dziś ponad 19 km² i licząca blisko 150 tysięcy mieszkańców, jest jednym z najdynamiczniej rozwijających się obszarów Warszawy. W administracyjnym podziale dzielnica obejmuje osiem zróżnicowanych obszarów: Koło, Młynów, Powązki, Nowolipki, Mirów, Czyste, Odolany, Ulrychów – każdy z odrębną historią, krajobrazem i charakterem. Obok industrialnych reliktów i miejsc pamięci rozciągają się modernistyczne osiedla, przedwojenne kamienice, ciche zaułki, socrealistyczne bloki, świeżo ukończone apartamentowce i wieżowce. 

O Woli trudno jest opowiedzieć w zaledwie jednym zdaniu. Od książęcej osady, przez miejsce wolnych elekcji, przemysłową potęgę i tragedię Powstania Warszawskiego, aż po dzisiejsze centrum biznesowe – jej dzieje to opowieść o nieustannej transformacji. Patrząc na Wolę, dostrzegam Warszawę w pigułce: od wsi na obrzeżach, przez industrializację i wojnę, aż po współczesną metropolię. Czy mimo tylu zmian i zawirowań Wola ma dziś własny, rozpoznawalny koloryt? A może właśnie w tej różnorodności tkwi sedno wolskiego charakteru – trudnego do uchwycenia, ale nie do pomylenia z żadnym innym?

Wola – początki wsi książęcej    
W średniowieczu tereny dzisiejszej Woli były mozaiką pól i lasów, gdzie powstawały wsie książęce – Wielka Wola (która stanie się trzonem dzielnicy), Mostki (późniejsze Powązki) i szlacheckie – Górce, Chrzanowo, Odolany, Babice, Pustoły. Największa była Wielka Wola Warszawska (Magna Wola Varsoviensis, Magna Libertas), wzmiankowana już w XIV wieku, która z czasem stała się zalążkiem miejskiej zabudowy. Była rozległą wsią książęcą, założoną na tzw. surowym korzeniu. Nazwa „Wola” pochodzi właśnie od wolnizny, czyli czasowego zwolnienia z danin, którym książęta nagradzali osadników podejmujących trud zagospodarowania leśnego pustkowia. Wola stała się zapleczem, miejscem zaopatrującym miasto, poprzecinanym drogami ku innym grodom. Naturalne warunki – żyzne gleby, rzeki, jak Drna i Rudawka – sprzyjały hodowli, uprawie czy sadownictwu. Przez Wolę przebiegały lokalne drogi łączące ją z sąsiadującymi wsiami, a także ważne trakty komunikacyjne wiodące do Jazdowa, Starego Miasta czy Nowego Miasta, m.in. punkt przeładunkowy i handlowy z Warszawy w kierunku Błonia, dalej Sochaczewa, Łowicza i Wielkopolski, aż na zachód. Inną ważną trasą był trakt z Warszawy przez Babice-Leszno do Sochaczewa. Bliskość miasta sprawiała, że w czasach kryzysu, jak choćby podczas epidemii dżumy, przenoszono tu roki sądowe – posiedzenia sądów ziemskich i miejskich.

Z czasem na przecięciu szlaków, wśród pól i zagród chłopskich, wyrosły karczmy, kuźnie, folwarki mieszczańskie, kaplica św. Wawrzyńca, a w XVII wieku – parafia i szkoła parafialna. W krajobrazie pojawiły się również zagrody kmiece, siedziby drobnej szlachty, a w Górcach – dwór i wiatrak. Wola pozostawała wsią, lecz funkcjonowała w bezpośrednim związku z miastem, stopniowo zyskując na znaczeniu. 

Przestrzeń Woli dawała oddech, stanowiła miejsce schronienia. Była zewnętrznym płucem Warszawy – oddychającym wolniej, szerzej, spokojniej. I do dziś ta funkcja jest w niej wyczuwalna – w parkach, zielonych enklawach i mniej zurbanizowanych fragmentach, gdzie Wola przypomina, że nawet w środku miasta można znaleźć przestrzeń oddechu.

Elekcje – scena polityczna Rzeczypospolitej
W wiekach XVI i XVII Wola nagle stała się symbolicznym centrum Rzeczypospolitej – od 1575 do 1764 roku odbyło się tu dziesięć wolnych elekcji. Choć pierwszą zorganizowano w Kamieniu, to właśnie pola Wielkiej Woli (dziś rejon Koła, Młynowa i Powązek) – bliskie stolicy, położone przy dobrych drogach i na królewskich gruntach – stały się miejscem obrad. To tutaj wybrano Annę Jagiellonkę i Stefana Batorego, Zygmunta III Wazę, Władysława IV, Jana Kazimierza, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Jana III Sobieskiego, Augusta II, Stanisława Leszczyńskiego i wreszcie ostatniego z królów – Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Na kilka tygodni wieś zamieniała się w scenę narodową, powstawało tymczasowe miasto. Pole elekcyjne miało kształt prostokąta otoczonego fosą i okopami z bramami podzielonymi według regionów – Wielkopolski, Litwy i Małopolski. W jego obrębie wyrastały senatorska „szopa” i poselskie „koło rycerskie”. Po zakończeniu obrad zabudowa znikała, ale ziemne umocnienia pozostawiano nietknięte. 

Nie były to wydarzenia bezkosztowe. Tysiące przedstawicieli szlachty obozowało na cudzych polach, depcząc plony i zakłócając wiejski rytm. Dochodziło do ekscesów, rabunków, a czasem przemocy. Władza musiała rekompensować straty – często zmniejszano daniny, umarzano podatki. Równolegle toczyło się jednak życie gospodarcze. Lawinowo rósł popyt na żywność, siano, drewno, usługi. W ciągu kilku tygodni wiejska gospodarka przekształcała się w rynek. Karczmy i browary przeżywały oblężenie. Powstawały młyny (słodowy, wodny), garkuchnie, cegielnie. Mostki przez Młynówkę utwardzano, drogi wzmacniano. Po wyborach wieś wracała do zwykłego życia, ale była już bardziej związana z miastem.

To paradoks: w miejscu, które wydawało się prowincjonalne, na wiejskich polach rozstrzygały się losy królestwa. Wola od początku uczyła, że rzeczy ważne dzieją się na marginesach, a nie w centrum.

Dziś elekcyjna przeszłość Woli pozostała w nazwach ulic: ulicach Elektoralnej, Wolność, Banderii, Obozowej, nazwie osiedla Koło. I w pomniku Electio Viritim, który przypomina, że na tym gruncie ważyły się losy królestwa.

Od wsi do przedmieścia
Po epoce elekcji i wojennych nawałnic – zwłaszcza potopu szwedzkiego – Wola zaczęła obrastać nowymi funkcjami i znaczeniami. Choć wciąż pozostawała przestrzenią wiejską, pola i zagony zaczęły ustępować miejsca folwarkom, ogrodom, a nawet magnackim rezydencjom. W wieku XVIII Wola była już mozaiką jurydyk. Wielka Wola, Koło, Czyste, Młynów – każda z nich funkcjonowała jak miniatura państwa: z własnymi sądami, podatkami, układami przestrzennymi. Jurydyki z jednej strony sprzyjały handlowi i rzemiosłu, z drugiej – torpedowały jakąkolwiek integrację i porządek przestrzenny. Dopiero uchwała Sejmu Wielkiego z 1791 roku zapoczątkowała proces ich przyłączania do Warszawy, łącząc rozproszoną tkankę w zalążek miejskiego organizmu.

W pejzażu dominowały młyny i wiatraki – szczególnie pomiędzy Kołem a Młynowem, gdzie piaszczyste wzniesienia chętnie przyjmowały paltraki i koźlaki. Pierwsze pojawiły się już w XVI wieku, ale to XVIII i XIX stulecie przyniosły ich eksplozję – w 1862 roku działało ich tu aż dziewięćdziesiąt. Z czasem pojawiły się młyny wodne, a następnie parowe. Stały się nie tylko źródłem zysków, lecz także punktem orientacyjnym i inspiracją artystyczną. Nazwa osiedla Młynów do dziś przypomina o tej funkcji.

Równolegle Wola przestawała być wyłącznie miejscem produkcji rolnej. Pod koniec XVIII wieku rozkwitało życie towarzyskie – powstawały rezydencje, ogrody spacerowe, urządzano odpusty i festyny. Podmiejskie pikniki i bale przyciągały mieszkańców Warszawy. Swoją siedzibę miał tu hrabia Henryk Brühl, popularnością cieszył się ogród Rudolfa Ohma. Wzdłuż dzisiejszych ulic – Wolskiej, Grzybowskiej, Chłodnej, Żelaznej – wyrastały dworki, pałacyki, sady. Rozwój napędzały niższe ceny ziemi, zmiany własnościowe oraz wsparcie miejskich funduszy budowlanych. Wieś zaczęła mówić językiem miasta. 

Działo się to również dzięki migracjom. Wola przyciągała ludność z okolicznych miasteczek, ale też z Saksonii, Śląska, Bawarii, Francji, Wirtembergii, Niderlandów i Cesarstwa. Osiedlali się bankierzy, kupcy, robotnicy, imigranci. Obok katolików żyli tu Żydzi, ewangelicy i muzułmanie. Na terenie Woli powstały cmentarze aż siedmiu wyznań – katolicki, luterański, kalwiński, prawosławny, żydowski, muzułmański, karaimski. Tu stykały się Wschód z Zachodem, sacrum z codziennością, przybysze z rdzennymi mieszkańcami.

W okresie od XVII do XIX wieku, ze względu na swoje strategiczne położenie przy zachodnich granicach Warszawy, Wola pełniła funkcję przedpola obronnego. Powstawały tu fortyfikacje i reduty, które miały chronić miasto przed zagrożeniami z zewnątrz, co dodatkowo podkreślało jej znaczenie jako ważnego węzła na styku miasta i terenów podmiejskich.

Wola nie była jeszcze dzielnicą, ale nie była już wsią. Stawała się przedmieściem w pełnym tego słowa znaczeniu – przestrzenią przejściową, złożoną, wielokulturową, pełną napięć i potencjałów. To właśnie wtedy zaczęła się rodzić wielogłosowość tej dzielnicy, która trwa do dzisiaj.

Granice nowoczesności
Po zniesieniu jurydyk w 1791 roku i rozpoczęciu procesu przekształcania Warszawy, Wola wkroczyła w nową epokę. Już na początku XIX wieku jej obszar został podporządkowany odmiennym porządkom administracyjnym. W czasach Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa Polskiego, wprowadzono tzw. cyrkuły – jednostki policyjno-administracyjne. Przestrzeń Woli zaczęły wyznaczać zarówno nowe granice administracyjne, jak i starsze, jeszcze XVIII-wieczne bariery.

Kluczową z nich były wytyczone w 1770 roku okopy Lubomirskiego[1] – pierścień fortyfikacji, który miał chronić miasto przed epidemiami, a z czasem nabrał charakteru podatkowo-administracyjnego. Rogatki Wolskie, Powązkowskie i Jerozolimskie stały się nie tylko bramami wjazdowymi do Warszawy, lecz także punktami zapalnymi historii – sceną insurekcji kościuszkowskiej i epizodów kampanii napoleońskiej. Na przecięciu granic i rogatkowych kontrolówek krzyżowały się losy mieszkańców wsi i miasta, lokalnych i przyjezdnych, obywateli dwóch różnych reżimów urbanistycznych. 

Dopiero pod koniec XIX wieku, wraz z przesunięciem granic, część terenów Woli – do linii ulicy Skierniewickiej, później do ulicy Płockiej – włączono do cyrkułów miejskich. Pozostały obszar nadal pozostawał poza administracją miejską, co utrwaliło podział na „Wolę pod cyrkułem” (teren miejski)[2] i „Wolę pod gminą”[3] (teren wiejski). Tempo ich przemian wyznaczały odmienne zasady. Tam, gdzie rządził cyrkuł, przestrzeń zagęszczała się spontanicznie, czasem chaotycznie. „Wola pod gminą” – mimo ograniczeń – próbowała wytyczać ulice, regulować zabudowę, poprawiać warunki sanitarne. Zmiany nie były spektakularne, ale dawały zalążek miejskiego porządku. 

Pełne zjednoczenie nadeszło dopiero 8 kwietnia 1916 roku, kiedy decyzją władz Wolę, Czyste i Koło włączono do Warszawy. Od tego momentu cały obszar podzielono na komisariaty. Dawna „Wola pod cyrkułem” znalazła się w obrębie komisariatu III, VI i VII, a nowo utworzone komisariaty XXII – Wola, XXIII – Czyste i XIX – Koło-Budy objęły tereny „pod gminą”. Rozpoczął się proces stopniowego porządkowania dzielnicy, ale Wola nie zatarła historii swoich granic. Nadal widać tę dwoistość – dzielnica wciąż dzieli się na fragmenty bardziej uporządkowane i te nieoswojone, które zachowały chaotyczny charakter. Nie przestaje być polem negocjacji między porządkiem a spontanicznością. 

Wola robotnicza
Na przełomie XIX i XX wieku Wola przeobraziła się z peryferyjnego przedmieścia w gęsto zabudowaną, dymiącą przestrzeń przemysłową – strefę styku nowoczesności z tradycją, a zarazem jeden z najważniejszych tygli społecznych dawnej Warszawy. Infrastruktura Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej (1845) oraz kolei obwodowej (1876) wyznaczyła nowy rytm rozwoju. Wzdłuż torów, przy Wolskiej, Towarowej i Dworskiej, wyrastały remizy tramwajowe, podstacje, składy i fabryki. W powietrzu unosił się zapach smaru i żelaza, a rytm życia wyznaczał stukot maszyn i kolejowych osi.

Tereny te, jeszcze niedawno traktowane jako tanie zaplecze miejskie, zaczęły przyciągać inwestorów – ze względu na niską cenę gruntu, bliskość torów i chłonny rynek pracy. Zlokalizowano tu m.in. zakłady ogrodnicze Witowskich, Kubalskich, Hoserów, Ulrichów, a także fabryki metalurgiczne, włókiennicze, garbarskie, elektrotechniczne i spożywcze. Wśród nich wyróżniały się zakłady Lilpop, Rau i Loewenstein, Norblin, Franaszek, Gerlach, Haberbusch i Schiele. Ruszyły Gazownia i Elektrownia Wolska. Po roku 1918 Wola stała się centrum przemysłu zbrojeniowego – działały tu m.in. Fabryka Karabinów i Zakłady Przemysłowo-Handlowe Wł. Paschalski. Tuż przed wojną w granicach dzielnicy funkcjonowało niemal 800 zakładów produkcyjnych.

Przemysł nie istniał w próżni – wokół murowanych fabryk wyrastały drewniane baraki, kolonie robotnicze, szkoły, kapliczki, domy modlitwy. Rozwinął się Kercelak – tętniące życiem targowisko. W przestrzeni tej krystalizowała się wolska gwara, rodziły się miejskie legendy o „ferajnie z Woli”, rozwijały się lokalny aktywizm i opór. Do Woli ściągali robotnicy, rzemieślnicy, przesiedleńcy, imigranci, a także zesłańcy z dawnych kolonii karnych. Ta mieszanka tworzyła specyficzną tożsamość – pełną kontrastów, napięć i miejskiej energii. W czasie rewolucji 1905 roku dzielnica stała się centrum walk robotniczych.

Przechodząc obok murów fabrycznych, dawnych podwórek, gwarnych bazarów, można odnieść wrażenie, że w powietrzu nadal unosi się echo tamtej robotniczej Woli i codzienności – pracy, zmęczenia, ale też solidarności i siły wspólnoty. To nie była tylko dzielnica fabryk – to była dzielnica charakteru, który przetrwał nawet, gdy zniknęły kominy. W żadnej innej dzielnicy Warszawy historia klasy pracującej nie jest tak wyczuwalna jak tutaj. 

Dzielnica przetrwania
Dynamiczny rozwój przemysłu, który odmienił oblicze Woli na przełomie XIX i XX wieku, nie szedł w parze z poprawą warunków życia codziennego. Na obrzeżach fabryk, w cieniu kominów i torów kolejowych, wyrastały kamienice czynszowe z podwórkami-studniami – ciasne, ciemne, pozbawione dostępu do światła i świeżego powietrza. Brak kanalizacji, przeludnienie i nędza sprzyjały rozprzestrzenianiu się chorób, wysokiej śmiertelności i społecznej izolacji. W takich warunkach rodziła się rzeczywistość, która zdeterminowała rytm życia tysięcy robotniczych rodzin.

Czasem to same fabryki budowały osiedla dla pracowników – lecz i one rzadko wykraczały ponad minimalny standard: baraki, wieloosobowe izby, prowizoryczne sanitariaty. Na tym tle wyróżniały się inicjatywy o charakterze społecznym. Osiedle Hipolita Wawelberga, zrealizowane pod koniec XIX wieku, oferowało ponad 330 tanich, funkcjonalnych mieszkań z zapleczem socjalnym. W podobnym duchu powstało osiedle przy Zakładach Ogrodniczych Ulrichów – z parterowymi domami, gospodarskimi pomieszczeniami i własną szkołą. Były to pierwsze próby stworzenia bardziej humanitarnej przestrzeni dla klasy pracującej.

Warunki infrastrukturalne pozostawały jednak dramatyczne – mimo prób poprawy jakości życia mieszkańców. Niebrukowane ulice tonęły w błocie, ścieki płynęły otwartymi rowami, a brak oświetlenia sprawiał, że nawet podstawowa mobilność była utrudniona. Drewniane kładki i prowizoryczne przejścia stanowiły jedynie iluzoryczną poprawę.

Dopiero wiek XX przyniósł stopniową modernizację. Pojawiły się osiedla planowane przez Towarzystwo Osiedli Robotniczych – jedno z nich wybudowano przy ulicy Obozowej według projektu Aleksandra Brzozowskiego – a także zabudowa TOR przy ulicy Młynarskiej i późniejsze osiedla na Kole autorstwa Heleny i Szymona Syrkusów. Mimo to rozwój był nierówny i często niespójny. W jednym miejscu wyrastały nowoczesne domy, w innym mieszkańcy wciąż żyli w biedzie.
W takich warunkach rodziła się nowa tożsamość mieszkańców Woli – kształtowana przez ciężką pracę, warunki przetrwania i siłę sąsiedzkiej wspólnoty. To była Wola – nie tylko jako dzielnica Warszawy, lecz jako „miasto w mieście”, z własnym językiem, rytuałami, legendami i głębokim poczuciem przynależności. Podwórka-studnie, które ocalały nielicznie w niektórych miejscach Woli, są nie tylko zabytkiem urbanistycznym. Podobnie jak zachowane osiedla robotnicze – jak np. Kolonia Wawelberga – niosą w sobie pamięć biedy, ale też wspólnoty. Szczególnie poruszające jest to, że z tej biedy i braku komfortu rodziła się solidarność mieszkańców. Wolski duch nie miał w sobie elegancji ani dystansu – był praktyczny, codzienny, nastawiony na przetrwanie. 

Wola w ogniu tragicznych wydarzeń XX wieku
Burzliwy XX wiek odcisnął na Woli bolesne piętno: rewolucja 1905 roku, strajki, I wojna światowa, a zwłaszcza dramatyczny czas II wojny światowej. Wola znalazła się w strefie działań militarnych, a życie codzienne zdominowały głód i niepewność. 

Od jesieni 1940 roku duża część Woli została włączona w obręb warszawskiego getta – zamkniętej strefy, gdzie zgromadzono Żydów. Mury przecinały znane ulice, dzieląc świat na dwa odrębne porządki. Przez Wolę – ulicami prowadzącymi do Umschlagplatzu – ciągnęły kolumny ludzi skazanych na śmierć w Treblince. W roku 1943, podczas powstania w getcie, wiele ulic legło w gruzach – a z nimi historia wspólnej wielokulturowej egzystencji.

W sierpniu 1944 roku Wola stała się jednym z głównych pól walki podczas powstania warszawskiego. To tutaj operowały  słynne oddziały Armii Krajowej – „Zośka”, „Parasol”, „Chrobry I”, „Chrobry II” – działały też plutony harcerskie, łączniczki i sanitariuszki Szarych Szeregów. Dzielnica stała się areną oporu – ulicznej, dramatycznej walki o godność i wolność.

Najczarniejszym rozdziałem tej historii była Rzeź Woli. W dniach 5–12 sierpnia 1944 roku niemieckie oddziały SS i formacje policyjne zamordowały w dzielnicy około 40 tysięcy cywilów. Egzekucje były masowe i planowe, eksterminowano całe ulice. To nie była wyłącznie próba zniszczenia oporu – chciano zniszczyć samą tkankę społeczną dzielnicy.

Po tygodniach walk powstańcy zmuszeni byli się wycofać. Cywile zostali wypędzeni, najczęściej do obozu przejściowego w Pruszkowie, a dalej do obozów koncentracyjnych i obozów pracy przymusowej. Zniknęły nie tylko budynki i zakłady – zniknęły całe wspólnoty, sieci sąsiedzkie, wielopokoleniowe tradycje. Przerwana została ciągłość pamięci, a wraz z nią skończyła się epoka przemysłowej, robotniczej Woli.

Z ruin miało powstać nowe miasto – inne w formie, lecz oparte na tej samej sile przetrwania.

Na Woli historia była bezwzględna i zostawiła blizny, które do dziś są wyczuwalne w krajobrazie, a pamięć ofiar jest wpisana w każdy chodnik i każdą ścianę. Czasem wystarczy skręcić z biurowej alei, by znaleźć się przy tablicy upamiętniającej egzekucję. Rzeź Woli sprawiła, że dzielnica nie jest zwykłą przestrzenią miasta – jest miejscem pamięci, które zmusza do refleksji nawet wtedy, gdy wznosi się tu kolejne biurowce. Żadna inna część Warszawy nie jest tak bardzo naznaczona śmiercią i jednocześnie tak intensywnie żywa.

Powołanie do życia nowoczesnej Woli 
Po zakończeniu wojny Wola była krajobrazem gruzu i popiołu. Tak jak cała Warszawa, musiała się odbudować – lecz na Woli ciężar zniszczenia był szczególnie odczuwalny. Wyludniona, okaleczona, zamieniła się w poligon urbanistycznej modernizacji. Cały przemysłowy dorobek dzielnicy zniknął, przetrwała część warsztatów, fabryk, trochę zabudowy, m.in. zbiorniki Gazowni Warszawskiej, nazywane Wolskim Koloseum, fabryka Norblina, browar Haberbusch i Schiele. Jednak wiele dawnych struktur zniknęło – ustąpiły miejsca nowym osiom komunikacyjnym i socmodernistycznym blokowiskom.

W latach 40. i 50. powstawały osiedla Młynów, Mirów, Koło, Czyste – przestrzenie realizujące założenia modernistyczne: dużo światła, zieleni, o swobodnym rozstawie budynków. Betonowe bloki kontrastowały z pozostałościami przedwojennych kamienic i ruinami. Zniknęły niektóre historyczne punkty – jak Kercelak – a w ich miejsce pojawiły się wielkie arterie, takie jak Trasa W-Z czy N-S. Wola została wpisana w narrację miasta pracy, miasta kolektywnego wychowania, socjalistycznej przemiany.

W tym okresie dzielnica wróciła do swego przemysłowego charakteru, tym razem już w logice centralnie planowanej gospodarki. Wielkie zakłady – Polfa, ZWLE im. Róży Luksemburg, Zakłady Kasprzaka, Foton, Waryński – tworzyły nową mapę robotniczej Warszawy. Obok nich wyrastała infrastruktura społeczna: przedszkola, domy kultury, szkoły, kluby osiedlowe. Życie dzielnicy toczyło się między fabryką a trzepakiem, między kioskiem RSW a majowym festynem.
To była Wola czasów PRL – codzienna, fizyczna, silna. Przestrzeń niosła znaczenia: ulice i podwórka były sceną relacji, rytuałów, gestów wspólnotowych. Pamięć lokalna zapuszczała korzenie w betonie. U schyłku XX wieku ta ciągłość została przerwana. Upadek zakładów i zmiana ustroju wyznaczyły granicę między epokami. Miasto znów stanęło przed pytaniem o swoją tożsamość.

Do dziś jednak socmodernistyczne osiedla Woli mają w sobie coś z tej dawnej codzienności – wspólnotowość trzepaków i placów zabaw, która odróżnia tę dzielnicę od innych fragmentów Warszawy, bardziej anonimowych, reprezentacyjnych lub sterylnych. Wola wciąż ma dużo w sobie z przestrzeni sąsiedzkiej.     

Ku biznesowemu sercu Warszawy
Po roku 1989 wszystko się zmieniło. Transformacja gospodarcza – szybka, brutalna, bezkompromisowa – uderzyła w Wolę szczególnie silnie. Fabryki, które przez dekady były osią życia społecznego, zaczęły pustoszeć. Tam, gdzie kiedyś działały Zakłady Kasprzaka, pojawił się Bank Gospodarki Żywnościowej. W siedzibie POLAM-u – Powszechny Bank Kredytowy. Deindustrializacja miała wymiar nie tylko ekonomiczny, lecz także egzystencjalny. Zniknął świat pracy fizycznej, rytm syreny fabrycznej, sąsiedzkiej pomocy.

W ich miejsce pojawiły się spekulacja gruntami, osiedla strzeżone, szybkie inwestycje, przestrzenie bez pamięci. Nowoczesność zaczęła się tu wdzierać gwałtownie, często w oderwaniu od lokalnych kontekstów – wystarczy pomyśleć chociażby o ukończonym w 1999 roku budynku Warsaw Trade Tower, który wówczas wyrósł jako najwyższy biurowiec w Polsce.

Wola, niegdyś dzielnica robotników, przeszła głęboką transformację – w wielu miejscach dominują dziś prestiż i sektor usług, choć niecała dzielnica uległa tej przemianie i zachowała swój wcześniejszy charakter. Wciąż istnieją enklawy starej Woli, m.in. na Ulrychowie, Młynowie czy Kole – gdzie przetrwały przedwojenne kamienice, powojenne osiedla, bazary, lokalna infrastruktura, a toczące się życie jest dalekie od korporacyjnego stylu. Zaczęła napływać nowa fala mieszkańców – przedstawicieli klasy średniej, pracowników korporacji, zagranicznych specjalistów. Historia przemysłowej Woli, szczególnie wokół ronda Daszyńskiego, została wyciszona, przykryta szklanymi fasadami biurowców. Powstał nowy skyline miasta – wieżowce Warsaw Spire, Skyliner, Unit, Warsaw Hub i dziesiątki innych tworząc obraz „warszawskiego Manhattanu”. Przeniosły się tu siedziby globalnych firm, kancelarii, fintechów i start-upów. 

Spacerując dziś między nowymi wieżowcami, łatwo odnieść wrażenie, że gdzieś pod ich fundamentami nadal tętni świat Kercelaka i dawnej ferajny – jakby współczesność próbowała zagłuszać głos przeszłości, a jednak ten głos wciąż przebija się spod betonu i szkła, przypominając, że pamięć miejsca nie znika tak łatwo. 

Wielu dawnych mieszkańców nie odnalazło się w nowym porządku. Utrata pracy, migracje, zmiana rytmu dnia – wszystko to oznaczało koniec znanego świata. Jednak z tych pęknięć zaczęło coś wyrastać. Lokalne inicjatywy, oddolne działania, praktyki pamięci. Pojawiły się pytania: kto ma prawo do tej przestrzeni? Czy nowoczesność musi oznaczać amnezję?

Dziś Wola jest jedną z najbardziej dynamicznych i wielowarstwowych dzielnic Warszawy – położona tuż przy centrum stanowi przestrzeń, w której przeszłość spotyka się z teraźniejszością w niepowtarzalny sposób. Choć przeszła intensywną transformację urbanistyczną – z przemysłowego i robotniczego zaplecza miasta, a wcześniej z niezależnej osady o silnym lokalnym charakterze, do nowoczesnego centrum biznesowo-mieszkalnego – nie zatraciła swojej tożsamości. Co więcej, nauczyła się przekształcać według własnych reguł. 

Wola nie jest dzielnicą harmonijną ani jednolitą, ale właśnie w tym tkwi jej urok.  Zamiast porządku znajdziemy tu ciągłe napięcie i kontrast, które nieustannie przypominają o historii, a zarazem pchają ją ku przyszłości. Wieżowce sąsiadują z przedwojennymi kamienicami, powojennymi blokami, odnowionymi halami fabrycznymi, terenami pamięci, śladami getta i parkami. Widać nagłe przejścia między różnymi skalami i stylami architektonicznymi. Brakuje tu ładu przestrzennego, ale to właśnie ta niejednorodność oddaje autentyczny charakter – dzielnicy w permanentnej przemianie. Stanowi wizualny znak rozpoznawczy. 

Społecznie Wola to mozaika – obok siebie funkcjonują nowi, często zamożni mieszkańcy, młodzi profesjonaliści, obcokrajowcy i ludzie związani z dzielnicą od pokoleń. Jej wielokulturowość – dawniej oczywista, dziś powracająca w nowych formach – czyni ją obszarem, który najlepiej pokazuje, jak Warszawa zmienia się i otwiera na świat. Presja deweloperska, wzrost cen mieszkań i gentryfikacja rodzą napięcia, ale też otwierają pole do współistnienia różnych grup i narracji. W wielu miejscach widać próbę pogodzenia przeszłości z teraźniejszością. W niektórych miejscach wciąż słyszalna jest wolska gwara, powstają inicjatywy sąsiedzkie, które bronią dzielnicy przed całkowitą homogenizacją.

Dla mnie Wola to miejsce, które mówi o Warszawie więcej niż jakakolwiek inna dzielnica – bo skupia w sobie jak w soczewce wszystko, co dla tego miasta charakterystyczne: intensywne przemiany społeczne, napięcia ekonomiczne, pamięć, kontrasty, nieustanną odbudowę, pytania o sprawiedliwość, walkę o tożsamość i miejsce pamięci w nowoczesnym mieście. Wola nie zaciera historii, lecz ją eksponuje, adaptując do współczesnych potrzeb. Uwypukla warstwowość historii – od wolnych elekcji, przez XIX-wieczne zaplecze przemysłowe, robotniczy etos, Rzeź Woli, po powojenne blokowiska i współczesny „warszawski Manhattan”. To dzielnica, która wciąż się przeobraża, a jej unikatowość polega na tym, że potrafi w sobie pomieścić zarówno rolę miejsca pamięci, jak i laboratorium nowoczesnego miasta. Nie przestaje być przestrzenią życia, ale też refleksji – o tym, co było, co jest, i co może dopiero nadejść.

[1]Okopy Lubomirskiego – system fortyfikacji ziemnych otaczających Warszawę, powstały w 1770 r. za sprawą marszałka wielkiego koronnego Stanisława Lubomirskiego. Był to wał ziemny z fosą i kontrolowanymi przejściami, tzw. rogatkami. Konstrukcja miała ok. 1,7 m wysokości i ok. 20 m szerokości, całość miała długość blisko 13 km. Wówczas w granicach miasta znalazł się teren dzisiejszego Mirowa. Pod koniec XIX w. na miejscu nasypu powstały ulice, które w dużej mierze zachowały przebieg dawnej granicy – Okopowa, Towarowa. 
[2]„Wola pod cyrkułem” – teren miejski; obszar Woli, który podlegał tzw. cyrkułowi policyjnemu. Obowiązywały tam przepisy miejskie, a Warszawa sprawowała bezpośrednią kontrolę. Obejmował tereny na wschód od ulic Skierniewickiej i Płockiej, dzisiejsze centralne i wschodnie części dzielnicy Wola, bliższe Śródmieściu
[3]„Wola pod gminą” – teren wiejski; obszar poza granicami miasta, peryferyjny, mniej zurbanizowany, podlegający administracji gminnej. Obejmował tereny na zachód od ul. Skierniewickiej i Płockiej, dzisiejsze zachodnie i północno-zachodnie terytorium Woli – m.in. Koło, Ulrychów, Czyste, wschodnia część Odolan, zachodnią część Młynowa.

Tekst: Klaudia Jaraszek

Bibliografia
A. Cymer, Transformacja w soczewce: przemiany warszawskiej Woli, https://culture.pl/pl/superartykul/transformacja-w-soczewce-przemiany-warszawskiej-woli.
J. Dzięgielewski, Instytucje ustrojowe Rzeczypospolitej Obojga Narodów a rozwój Woli, w: Historia Woli, red. K. Mórawski, Warszawa 2019, s. 37–67.
A. Gieysztor, Wielka Wola a Warszawa średniowieczna, w: Dzieje Woli, red. J. Kazimierski, R. Kołodziejczyk, Warszawa 1974, s. 19–28.
S. Herbst, Od pierwszej wolnej elekcji do ostatniej, w: Dzieje Woli, red. J. Kazimierski, R. Kołodziejczyk, Warszawa 1974, s. 47–56.
P. Jaworek, Królewska Wola. Tutaj wybierano królów, Warszawa 2009.
J. Kazimierski, Wola. Lata odbudowy 1945–1948, Warszawa 1975. 
S. Kieniewicz, Z bohaterskiej przeszłości Woli (1815–1864), w: Dzieje Woli, red. J. Kazimierski, R. Kołodziejczyk, Warszawa 1974, s. 93–108.
W. Leszkowicz, Przemysł zbrojeniowy dzielnicy Wola (1918–1939), w: Dzieje Woli, red. J. Kazimierski, R. Kołodziejczyk, Warszawa 1974, s. 161–172.
Strona Urzędu Dzielnicy Wola m. st. Warszawy, https://wola.um.warszawa.pl/-/o-dzielnicy.
J. Oleksiewicz, Warszawska Wola, Warszawski Tygodnik Ilustrowany „Stolica”, Warszawa 1974. 
M. Tarczyński, Elekcje królów Polski w Warszawie na Woli 1575–1764: upamiętnienie pola elekcyjnego w 400-lecie stołeczności Warszawy, Warszawa 1997.
M. Tarczyński, Powstanie warszawskie na Woli, w: Historia Woli, red. K. Mórawski, Warszawa 2019, s. 191–200.
J. Tyszkiewicz, Wola Warszawska w zaraniu dziejów i czasach średniowiecznych, w: Historia Woli, red. K. Mórawski, Warszawa 2019, s. 5–35.
H. Węgrzynek, 16 listopada 1940 r. – początek istnienia getta w Warszawie, https://1943.pl/artykul/16-listopada-1940-r-poczatek-istnienia-getta-w-warszawie/. 
J. Wiśniewska, Ludność Woli w 2. połowie XIX w. (po powstaniu styczniowym), Historia Woli, red. K. Mórawski, Warszawa 2019, s. 79–86.
J. Wiśniewska, Wola – ludność 1796–1861, w: Historia Woli, red. K. Mórawski, Warszawa 2019, s. 71–78.
A. Wolff, Wola w czasach książąt mazowieckich, w: Dzieje Woli, red. J. Kazimierski, R. Kołodziejczyk, Warszawa 1974, s. 33–45.
A. Zahorski, Wola w okresie 1764–1830, w: Dzieje Woli, red. J. Kazimierski, R. Kołodziejczyk, Warszawa 1974, s. 61–78.
I. Zalewski, Wiatraki na Woli, Warszawa 2004. 
Zarząd Dzielnicy Wola Gminy Warszawa Centrum, Z kart historii. 80 lat Dzielnicy Wola, red. Elżbieta Hoffmann, Warszawa 1996. 
J. Zuzga, Wola. Od stu lat w Warszawie, Warszawa 2016.
K. Żerosławski, Początki industializacji, w: Dzieje Woli, red. J. Kazimierski, R. Kołodziejczyk, Warszawa 1974, s. 110–125.