Komisja Badań Dawnej Warszawy - ku interpretacji dziedzictwa

Komisja Badań Dawnej Warszawy jest znana jako zespół, który po zniszczeniach wojennych zajął się czymś niemożliwym wcześniej – sięgnął do głębszych warstw tkanki miejskiej Starego i Nowego Miasta, badając zapisaną w niej historię tego zalążka Warszawy. Ta praca – z jednej strony stricte badawcza i analityczna, z drugiej zaś – namacalna i praktyczna – szukała odpowiedzi na pytanie o tożsamość Warszawy.

Wśród wielu instytucji powołanych do odbudowy Warszawy po zniszczeniach wojennych, niewiele jest tak zasłużonych jak Komisja Badań Dawnej Warszawy (KBDW). Jej członkowie systematycznie zgłębiali wiedzę o Starym i Nowym Mieście, a także wprowadzili ją w praktykę. Kilkunastoletnie działania Komisji nie tylko znacząco przyczyniły się do odbudowy Starego i Nowego Miasta, lecz także doprowadziły do rozwoju badań nad tą problematyką, Komisja zaproponowała bowiem oryginalną metodę w dociekaniach nad dziejami miasta. Owocem jej działalności jest rozległy materiał badawczy, który służy kolejnym pokoleniom archeologów, historyków i historyków architektury. 

Do momentu ogłoszenia decyzji o podniesieniu Starówki z gruzów i zintensyfikowania prac nad jej odbudową zwolennicy przywrócenia Starego Miasta, głównie konserwatorzy, architekci i historycy, czas oczekiwania na decyzję przeznaczyli na zabezpieczenie ocalałych zabytków oraz stopniowe odgruzowywanie terenu. Skłoniło to niektóre osoby do podjęcia bardziej wytężonych działań. Sytuacja, w której wojenne zniszczenia odsłoniły gotyckie wątki murów, spowodowała, że konserwatorzy i historycy przekonali się o konieczności podjęcia bardziej systematycznych obserwacji odsłoniętych reliktów. Decydującym momentem była konferencja w reaktywowanym po wojnie Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, która odbyła się 29 maja 1951 roku. Podczas wydarzenia obecni byli przedstawiciele rządu, urzędów zajmujących się sprawami konserwatorskimi (m.in. prof. Piotr Biegański) i naukowcy (prof. Aleksander Gieysztor, dr Eugeniusz Szwankowski, dr Zdzisław Adam Rajewski), dyrektorzy kierujący odbudową, inżynierowie Wacław Podlewski, Józef Vogtman, Zbigniew Wójcicki oraz – w roli gosopdarza – dyrektor prof. Stanisław Arnold. Referat programowy wygłosił Stanisław Żaryn, konserwator i architekt, pracownik Biura Odbudowy Stolicy, a następnie inspektor Urzędu Konserwatorskiego, który miał już na koncie takie sukcesy zawodowe, jak zaprojektowanie odrestaurowanej kolumny Zygmunta III Wazy (1949).

Na spotkaniu powołano nową komórkę badawczą, która miała na celu prowadzenie systematycznych prac naukowych dotyczących dziejów Starego i Nowego Miasta oraz zabezpieczenie znalezisk i odkryć podczas odgruzowywania Starówki. Przedwojenne badania nad historią stolicy opierały się głównie na źródłach archiwalnych. Trwająca odbudowa Warszawy pozwoliła na przeprowadzenie archeologicznych i architektonicznych badań terenowych w miejscach, gdzie normalnie nie byłoby to możliwe. Ówcześni naukowcy doskonale zdawali sobie sprawę, że „okazja, jaka się nadarza[,] jest jedyną i ostatnią. Zaniedbanie jej byłoby nie tylko błędem, ale i karygodnym niedbalstwem”. Mimo ogromnych trudności organizacyjno-praktycznych badacze podjęli to wyzwanie i wykorzystali okazję.

Komisja Badań Dawnej Warszawy od początku zorganizowana była jako rozbudowana, wielowydziałowa instytucja badawcza. Składała się z Działu Badań Historyczno-Archiwalnych oraz Działu Badań Terenowych złożonego z sekcji archeologicznej i architektonicznej. Komisją kierowało czteroosobowe prezydium, zaś kontrolę od strony naukowej sprawowało dwudziestoosobowe plenum (rada naukowa), w którego skład wchodzili zasłużeni badacze oraz przedstawiciele władz[1]. Koordynacją działań poszczególnych działów zawiadywał komitet wykonawczy pod przewodnictwem Stanisława Żaryna. Co ważne, komisja nie działała jako grupa entuzjastów, pragnących wspomóc odbudowę Starego i Nowego Miasta, ale jako instytucja sformalizowana – ze strukturą uwzględniającą pracowników i współpracowników, którzy byli zrzeszeni w działy i sekcje. Poszczególne działy Komisji zawierały umowy ze współpracownikami, prowadziły korespondencję, wystawiały dokumenty (m.in. skierowania do pracy, protokoły posiedzeń rady naukowej itp.). Sporządzano i gromadzono raporty dzienne z prac terenowych.

Władze KBDW przez cały okres działalności borykały się z problemami finansowymi i formalno-prawnymi. Instytucja kilkukrotnie zmieniała przynależność organizacyjną. Najpierw przyjęta została przez Stowarzyszenie Historyków Sztuki i Kultury Materialnej, następnie przeszła do Polskiego Towarzystwa Archeologicznego, by ostatecznie zacząć podlegać sekcji Historii Warszawy Towarzystwa Miłośników Historii. Ciągła niestabilność finansowa i brak siedziby, która spełniałaby podstawowe standardy pomieszczeń do pracy i przechowywania zabytków, odbijała się negatywnie na zespole pracowników i programie badawczym Komisji. 

W kluczowym dla odbudowy okresie 1952–1953 członkowie Komisji prowadzili prace terenowe (archeologiczne i architektoniczne). Skupiono się na badaniu osadnictwa wczesnośredniowiecznego, poprzedzającego lokację miasta. Wynikiem prac była rezygnacja z hipotezy o istnieniu wcześniejszej owalnicy nowomiejskiej, a także zachwianie hipotezy o istnieniu osady na placu Zamkowym. Istotnym celem badawczym Komisji było także zweryfikowanie czasu lokacji miasta, który badacze ustalili na początek XIV wieku[2]. W tym czasie podjęto również systematyczne obserwacje badawcze murów staromiejskich, przypatrując się najwcześniejszym formom obronnym – wałowi obronnemu z czasów lokacji. Określono chronologię poszczególnych jego odcinków, a także odsłonięto fundamenty muru obronnego. Przedmiotem badań było też najwcześniejsze osadnictwo polokacyjne, w wyniku czego odkryto relikty pierwotnej zabudowy drewnianej.

Szczegółowymi badaniami objęto również miejską zabudowę mieszkalną z XIV–XV wieku (najstarsze kamienice staromiejskie), a także budynki użyteczności publicznej (m.in. szpitala św. Ducha). Uwzględniono najwcześniejsze relikty, które dały podstawę rekonstrukcji faz rozbudowy. Badania objęły także rejon Nowego Miasta. Na tym terenie istotnym odkryciem było odsłonięcie fundamentów ratusza nowomiejskiego z początku XVI wieku. W trakcie prac stosowano metody pracy archeologa i architekta, które łączono z weryfikacją historycznych źródeł pisanych. Aby dokonać tego w sposób całościowy, zespół przeprowadził szeroko zakrojone kwerendy w archiwach i muzeach (głównie w Archiwum Głównym Akt Dawnych i Archiwum Państwowym m.st. Warszawy). Ustalenia na podstawie źródeł pisanych konfrontowano na bieżąco z prowadzonymi równolegle odkryciami archeologicznymi. Najważniejsze zainteresowania badawcze Komisji koncentrowały się na dziejach rozwoju przestrzennego, zabudowy i kultury materialnej najstarszych dzielnic Warszawy oraz zagadnieniach demograficznych. Członkowie przystąpili do czasochłonnej pracy powiązania rejestrów nieruchomości z planem Warszawy. Dzięki tego opracowali plany Starego Miasta z około 1500 i 1600 roku oraz Nowego Miasta z połowy XV, XVI i XVII wieku. 

Na początku 1952 roku, w momencie przystąpienia do planowanych badań Starego i Nowego Miasta, Komitet Wykonawczy KBDW ustalił program działalności poszczególnych działów i sekcji. Dział Historyczno-Archiwalny miał przygotowywać wypisy źródłowe potrzebne do prowadzenia badań terenowych i ich interpretacji. W wyniku poszukiwań archiwalnych pracownicy naukowi opracowali w całości albo też cząstkowo szereg zagadnień. Powstały kluczowe dla wiedzy o Starym i Nowym mieście publikacje: Szkice Staromiejskie (1955)[3] i Szkice Nowomiejskie (1961)[4]. Pierwsza to zbiór esejów naukowych obejmujących zagadnienia omawiające dzieje ulic oraz obwarowań staromiejskich, a także prezentujących tematy kultury materialnej, m.in. wnętrze barokowej kamienicy, późnośredniowieczne naczynia kuchenne i stołowe, warszawskie obuwie, garnki i kafle. Analogiczne jak w przypadku Starego Miasta studia i materiały zebrano dla Nowego Miasta, skupiając się na dziejach od jego powstania. Poruszono także wątek warszawskich nagrobków, prac konserwatorskich na Nowym Mieście oraz działalności Kotowskich na tym terenie. Prace Komisji, początkowo skupione na Starym i Nowym Mieście, zyskiwały stopniowo coraz szerszy zasięg, wychodząc dla studiów porównawczych nawet poza obszar Warszawy. 

Opracowano wiele zestawień zawierających wykazy materiałów ikonograficznych i kartograficznych. W formie maszynopisów opracowano szereg ważnych zagadnień, m.in.: staromiejskie tablice kamienne, zestawienia chronologiczne, a Janina Rutkowska i Roma Zdziarska sporządziły katalog architektoniczny Starego Miasta. Powstała dokumentacja historyczna do badań terenowych KBDW i opracowanie dotyczące Zamku Królewskiego. 

Kierujący pracami Komisji Stanisław Żaryn przez lata wykazywał się nie tylko osiągnięciami organizacyjno-zarządczymi, lecz także naukowo-badawczymi. Zorganizował jedne z wcześniejszych po wojnie zebrań naukowych poświęconych dziejom stolicy (z referatami m.in. Aleksandra Gieysztora, Jadwigi Karwasińskiej, Juliusza Wiktora Gomulickiego). Opracował zagadnienie ewolucji północnego bloku rynkowego (Trzynaście kamienic staromiejskich. Strona Dekerta[5]), nad którego odbudową pracował intensywnie przez kilka lat. Nieco pobocznym efektem pracy badaczy z KBDW była popularyzacja wiedzy z badań w formie opracowań przeznaczonych dla szerszego grona czytelników. Stanisław Żaryn na łamach warszawskiego tygodnika „Stolica” publikował eseje o kamienicach staromiejskich. Przewodniczący Komisji wraz z zespołem autorów opracował również przewodnik po Warszawie[6]. Staraniem Komisji w 1954 roku w salach Muzeum Historycznego m.st. Warszawy zorganizowana została wystawa upowszechniająca odkrycia i znaleziska. Ogromnym wkładem Komisji były materiały zgromadzone przez jej pracowników, które stanowiły podstawę do wydania Źródeł do dziejów Warszawy[7]. 

Członkowie Sekcji Architektonicznej skupili się na trzech kategoriach prac: inwentaryzacji (pomiary budynków, dokumentacja rysunkowa fragmentów ścian, inwentaryzacja pozostałości architektury gotyckiej), badaniach architektonicznych (studia nad elewacją i detalem architektonicznym, badania materiałów budowlanych, datowanie murów itd.) oraz badaniach specjalnych obejmujących prace nad murami obronnymi. Sekcja Archeologiczna ustaliła kluczowe zagadnienia, takie jak: domniemane osadnictwo przed lokacją miasta, dokładny czas lokacji Warszawy, rozpoznanie układu przestrzennego i jego zmian w czasie, najstarsza zabudowa oraz czas powstania i lokalizacja murów obronnych. Prowadzono wykopalisk archeologiczne („stanowiska stałe”), wykonując dorywcze prace ratownicze („stanowiska pogotowia badawczego”) oraz przeprowadzano wiercenia geologiczne, pozwalające na określenie zachowanych nawarstwień kulturowych. 

W pierwszym etapie działalności KBDW odbudowa Traktu Starej Warszawy dała obu sekcjom możliwość prowadzenia badań terenowych w obrębie całych bloków zabudowy dookoła Rynków Starego i Nowego Miasta i ulic Świętojańskiej, Nowomiejskiej oraz Freta. Po 1955 roku, gdy przystąpiono do odbudowy ulic wokół Traktu, podjęto przede wszystkim badania architektoniczne budynków przy ulicach Brzozowej, Kanonii i Dziekanii oraz umocnień obronnych. Dzięki ogromnemu zaangażowaniu zarówno kierownika Działu Terenowego Zdzisława Tomaszewskiego, jak i kierującej Sekcją Archeologiczną  Aleksandry Świechowskiej, pomimo trudnych warunków pracy wynikających z zagruzowania terenu, ograniczonego czasu, braków kadrowych i finansowych, Komisji udało się zrealizować dużą część planowanych założeń badawczych. 

Praca członków KBDW i ich osiągnięcia przyczyniły się do zmian w polskiej archeologii, która do tej pory koncentrowała się na okresie do XII wieku. Po II wojnie światowej – z powodu możliwości badawczych, które pojawiły się z powodu zniszczeń i odbudowy miast (w tym przede wszystkim Warszawy) – cezura czasowa zainteresowań archeologów zaczęła przesuwać się powoli do XX wieku. Nowatorskie było również kompleksowe podejście do badań. Wykorzystano różne dyscypliny: archeologię, historię, historię architektury oraz częściowo geologię, antropologię, biologię czy chemię, które wspólnie umożliwiły wszechstronną interpretację wyników prac.

Komisja Badań Dawnej Warszawy zakończyła działalność w 1969 roku. Jej ówcześni pracownicy (z Aleksandrą Świechowską na czele) oraz bezcenne z punktu widzenia badań nad dziejami stolicy zbiory archeologiczne wraz z dokumentacją rysunkową, fotograficzną i pisemną przeszły pod skrzydła Muzeum Historycznego m.st. Warszawy (obecnie Muzeum Warszawy) jako Dział Rozwoju Przestrzennego i Historii Kultury Materialnej. Obecnie znajdują się w zbiorach Działu Badań nad Historią Warszawy i Zbiorami MW, a część z nich oglądać można w Gabinecie Archeologicznym Muzeum Warszawy na Rynku Starego Miasta – tam, gdzie wszystko się zaczęło.

Tekst: Zuzanna Różańska-Tuta, Krzysztof Zwierz

[1]Przewodniczącym rady był prof. dr Stanisław Arnold, jej skład to: prof. Stanisław Herbst, prof. Bohdan Guerquin, prof. Michał Kaczorowski, prof. Jadwiga Karwasińska, prof. Zdzisław Rajewski, prof. Adam Stebelski, prof. Eugeniusz Szwankowski, doc. Antonina Keck, mgr Wacław Piasecki oraz urzędujący prezes Towarzystwa Miłośników Historii.
[2]Nota bene czas ten pokrywa się z ustaleniami ostatnich lat.
[3]Praca podsumowująca badania staromiejskie do 1954 r. Praca zbiorowa pod red. Olgierda Puciaty, Hanny Szwankowskiej, Eugeniusza Szwankowskiego i Stanisława Żaryna. Studia opublikowali: Anna Berdecka, Olgerd Puciata, Janina Rutkowska, Hanna Szwankowska, Zdzisław Tomaszewski, Aleksander Gardawski, Jerzy Kruppe, J.W. Marek, Aleksandra Świechowska, Stanisław Żaryn.
[4]Praca zbiorowa pod tym samym zespołem redakcyjnym, co Szkice Staromiejskie. Studia opublikowali: Aleksandra Świechowska, Anna Berdecka, Janina Rutkowska, Olgerd Puciata, Hanna Szwankowska, Jan Glinka i Stanisław Żaryn. 
[5]Praca wydana już po jego śmierci. Trzynaście kamienic staromiejskich. Strona Dekerta, do druku przygotowała Hanna Szwankowska, Warszawa 1972. 
[6]Mały przewodnik po Warszawie, red. Stanisław Żaryn, autorzy: Anna Berdecka, Janina Rutkowska, Hanna Szwankowska, Romana Zdziarska, Warszawa 1963.
[7]Źródła do dziejów Warszawy. Rejestry podatkowe i taryfy nieruchomości 1510–1770, Warszawa 1963. 
[8]Od 1954 r. był to dział.

Bibliografia:
W. Pela, Historia badań archeologicznych i architektonicznych dawnej Warszawy, w: Archeologia dawnej Warszawy, t. 2, Warszawa 2013.
S. Ciepiela-Kubalska, Komisja Badań Dawnej Warszawy Towarzystwa Miłośników Historii, w: Warszawskie Środowisko Historyczne w XX wieku, red. M. Drozdowski, H. Szwankowska, Warszawa 1997, s. 157–167.
Sprawozdanie z działalności Komitetu Wykonawczego Komisji Badań Naukowych na Starym i Nowym Mieście w Warszawie w roku 1951 (w zbiorach Działu Badań nad Historią Warszawy i Zbiorami Muzeum Warszawy).
H. Szwankowska, J. Parnowski, S. Żaryn, Komisja Badań Dawnej Warszawy T. M. H. Sprawozdanie z pracy za lata 1951–1963, „Rocznik Warszawski” 1964, s. 314–333.