warszawskie place w malarstwie i grafice

Od targu do węzła komunikacyjnego

Początki weduty warszawskiej jako samodzielnego gatunku malarskiego sięgają drugiej połowy XVIII wieku. Wiążą się z nazwiskami takich artystów, jak Bernardo Bellotto zw. Canaletto czy też Zygmunt Vogel. Wyraźny wzrost zainteresowania tematem miejskim datuje się dopiero od lata 20. XIX wieku. Podobnie jak wcześniej w całej Europie coraz liczniejsza grupa warszawskich artystów – malarzy i grafików – zaczęła się specjalizować tylko w tej tematyce (m.in. Marcin Zaleski, Wincenty Kasprzycki, Jan Sayditz). Malowali nie tylko ogólne widoki miasta, lecz także poszczególne budowle, ulice i place. Ich motywacja była rozmaita. Wynikała zarówno z romantycznego i patriotycznego kultu zabytków narodowej przeszłości, jak i pragnienia dokumentowania zachodzących w mieście zmian. Warszawa XIX wieku dynamicznie się modernizowała i przekształcała w dużą europejską metropolię. Jednym z elementów tego ożywienia budowlanego były prace urbanistyczne związane z porządkowaniem i kształtowaniem śródmiejskich placów Warszawy, szczególnie znamienne dla okresu Królestwa Kongresowego (1815–1830). To wówczas zostały ukształtowane place: Zamkowy, Bankowy, Teatralny, Trzech Krzyży, Małachowskiego. Zapotrzebowanie na widoki miejskie wiązało się także ze wzrostem znaczenia mieszczaństwa, inteligencji i burżuazji – grupy te chętnie dekorowały mieszkania sztuką ukazującą ich własne środowisko – współczesne miasto. Wizerunki te – bez względu na ich wartość artystyczną – są dziś ważnym źródłem wiedzy o Warszawie. 

Najstarszy plac Warszawy to staromiejski Rynek. Został wytyczony na przełomie XIII i XIV wieku podczas lokacji miasta, ma kształt prostokąta, a z każdego naroża wychodzą po dwie ulice umieszczone pod kątem prostym w stosunku do siebie. Rynek pełnił funkcje gospodarcze i polityczne. Stanowił główny plac targowy, scenę ważnych uroczystości i wydarzeń. Przez kilka wieków był miejscem prestiżowym – w kamienicach przy Rynku mieszali najzamożniejsi kupcy, miejscy i dworscy urzędnicy. Po wyburzeniu ratusza 1817 w roku i przeniesieniu władz miasta do pałacu Jabłonowskich Rynek podupadł. Na początku XX stulecia, kiedy uświadomiono sobie wartość historyczną Starego Miasta, podjęto pierwsze próby jego uporządkowania. W roku 1912 zlikwidowano targowiskowo, a w 1928 oczyszczono i pokryto barwną polichromią fasady kamienic. Odbudowany z pietyzmem po II wojnie światowej jest dziś ważnym miejscem turystycznym. 

W roku 1855 na środku Rynku Starego Miasta powstał wodotrysk ozdobiony rzeźbą syreny ustawionej na sztucznej skale. Zbudowano go w związku z uruchomieniem pierwszego nowoczesnego wodociągu w Warszawie, który zaprojektował Henryk Marconi. Fontannami ozdobiono wówczas jeszcze place Zamkowy i Teatralny oraz Ogród Saski. Wodotrysk z syreną został usunięty z Rynku w 1928 roku. Na swoje pierwotne miejsce powrócił w trochę innej formie w 1999 roku. 

Do schyłku XVIII wieku Nowe Miasto było odrębnym organizmem miejskim. Miało swój własny rynek z ratuszem, który rozebrano dopiero w 1818 roku. Po jego likwidacji dominantą placu stał się barokowy kościół Sakramentek. W roku 1878 na placu, który wcześniej służył jako targ, powstał skwer. Podczas powojennej odbudowy nie odtworzono go – cały Rynek wybrukowano. 

W XVII i XVIII wieku na zlecenie kolejnych władców powstało kilka projektów uporządkowania otocznia przed zamkiem będącym siedzibą króla, sejmu i centralnych urzędów Rzeczypospolitej. Żadnego z planów nie zrealizowano. Udało się to dopiero w okresie Królestwa Kongresowego, kiedy systematycznie zaczęto porządkować ulice i place Warszawy. Plac Zamkowy powstał w latach 1818–1821 według projektu Jakuba Kubickiego – zabudowania (domy mieszkalne, wozownia, stajnia, apteka) stojące przed Zamkiem wyburzono, podobnie jak  Bramę Krakowską wraz z częścią średniowiecznych murów obronnych. Powstał malowniczy plac w kształcie trójkąta, niesymetryczny, z zabudową o różnej wysokości. Głównym jego akcentem stała się kolumna króla Zygmunta III Wazy – najstarszy świecki pomnik w Polsce – ustawiona przy Bramie Krakowskiej w roku 1644.

Plac Zamkowy od strony południowej został płynnie połączony z dawnym Rynkiem Bernardyńskim (Przedmiejskim), który rozciągał się od Bramy Krakowskiej aż do figury Matki Bożej Passawskiej na Krakowskim Przedmieściu. Ten obszerny plac postojowy przed wjazdem do Warszawy pełnił niegdyś funkcje reprezentacyjne. Tutaj wystawiano bramy tryumfalne, witano wjeżdżających władców i dostojników, a król przyjmował hołdy lenne. 

Plac Zamkowy znacznie zmienił się w latach 40. XIX wieku po wyburzeniu kościoła św. Klary i klasztoru Bernardynek (1843–1844), które znajdowały się niegdyś między Zamkiem Królewskim a kościołem św. Anny. Decyzję o ich likwidacji podjęto w związku z budową w latach 1844–1846 ulicy Nowy Zjazd (z wiaduktem Pancera), która wiodła z placu Zamkowego do mostu przez Wisłę. Dziś w tym miejscu znajduje się wylot tunelu trasy W-Z.

Wiadukt Pancera umożliwiał połączenie Krakowskiego Przedmieścia najpierw z drewnianym mostem u wylotu ulicy Bednarskiej, a od roku 1864 – z pierwszym w Warszawie mostem stalowym. Wiadukt, po którym jeździły tramwaje łączące dworzec Petersburski z dworcem Wiedeńskim, spowodował wzmożenie ruchu przez plac Zamkowy. 

W roku 1854 kolumnę Zygmunta na placu Zamkowym ozdobiono fontanną. Miała ona formę czworobocznego basenu otoczonego kamiennym ogrodzeniem. W narożach podstawy kolumny znajdowały się cztery figury trytonów trzymających w dłoniach muszle, z których tryskała woda. Trytony wykonał berliński rzeźbiarz August Kiss – zostały odlane z cynku w warszawskiej fabryce Karola Mintera, w której powstała również rzeźba syreny do wodotrysku na Rynku Starego Miasta. Fontannę zlikwidowano w 1930 roku.

Pomimo przesunięcia się centrum Warszawy w stronę ulicy Marszałkowskiej i Alej Jerozolimskich plac Zamkowy pozostał w okresie międzywojennym ważnym punktem miasta. Stało się tak m.in. za sprawą Zamku Królewskiego, który od 1926 roku był siedzibą Prezydenta odrodzonej Rzeczypospolitej. Przez obrzeże placu Zamkowego (dalej przez wiadukt Pancera i most Kierbedzia) biegła również ważna linia komunikacyjna łącząca lewo- i prawobrzeżną część stolicy.

Podczas powstania warszawskiego Niemcy zrujnowali Plac Zamkowy wraz z kolumną Zygmunta i otaczającą zabudową. Uroczyste odsłonięcie odbudowanej kolumny na uporządkowanym placu miało miejsce 22 lipca 1949 roku. Równocześnie oddano do użytku Trasę W-Z, którą poprowadzono tunelem pod placem, Krakowskim Przedmieściem i ulicą Miodową. Była to pierwsza po wojnie nowoczesna arteria komunikacyjna łącząca Pragę z Wolą, która wyeliminowała uciążliwy ruch tranzytowy z Krakowskiego Przedmieścia i placu Zamkowego. 

Plac Krasińskich powstał z dawnego dziedzińca przed pałacem Krasińskich. Miejscem publicznym stał się po roku 1765, kiedy władze Rzeczpospolitej zakupiły gmach na siedzibę Komisji Skarbowej Koronnej. Plac od północy (na osi widoku) zamykała dawna pałacowa oficyna. W latach 1779–1833 po przeciwnej, wschodniej stronie pałacu mieścił się Teatr Narodowy. Obecnie na miejscu oficyny i teatru znajduje się gmach Sądu Najwyższego wzniesiony w latach 1996–1999. W roku 1824 na placu ustawiono dwie żeliwne studnie zaprojektowane przez Chrystiana Piotra Aignera. Jedna z nich zachowała się do dziś. 

Zbiórkę pieniędzy na pomnik księcia Józefa Poniatowskiego rozpoczęto już w 1814 roku, kilka miesięcy po jego śmierci w bitwie pod Lipskiem. Pomnik został zamówiony w 1818 roku u mieszkającego w Rzymie duńskiego rzeźbiarza Bertela Thorvaldsena. Pierwotnie miał stanąć na środku placu Krasińskich, ale na życzenie cara Mikołaja I wyrażone podczas jego wizyty w Warszawie w 1829 roku lokalizacja została zmieniona na dziedziniec pałacu Namiestnikowskiego przy Krakowskim Przedmieściu. Niewiele osób dziś pamięta, że w okresie międzywojennym i powojennym (1936–1942 i 1946–1959) na placu Krasińskich stał pomnik Jana Kilińskiego.

Widok placu Krasińskich z kościołem Pijarów przy ulicy Długiej był kilkakrotnie malowany przez Marcina Zaleskiego oraz kopiowany przez jego uczniów. Obraz pokazuje stan z około roku 1830 – sprzed przebudowy barokowego kościoła na prawosławną katedrę. Z lewej strony znajdował się parterowy budynek odwachu (straży), z prawej – komora celna. Na środku placu, przy żeliwnej studni, widoczny jest wóz z workami wypełnionymi wełną. Od lat 30. do 80. XIX wieku odbywały się tu tradycyjne targi wełny. 

Po powstaniu listopadowym władze rosyjskie odebrały kościół pijarom i przekazały Rosyjskiej Cerkwii Prawosławnej. Litografia przedstawia budynek już po przebudowie na prawosławną katedrę Trójcy Świętej. Podczas przebudowy, która trwała w latach 1835–1837, sobór zwieńczono 5 cebulastymi kopułami. Z prawej strony widoczny jest nieistniejący już pałac Badenich.

Plac Teatralny powstawał etapami w pierwszych trzech dekadach XIX wieku. Ostateczny kształt nadał mu Antonio Corrazzi po wyburzeniu Marywilu (1825) i wzniesieniu gmachu Teatru Wielkiego (1825–1833). W wieku XIX plac należał do ścisłego centrum Warszawy. W jego obrębie koncentrowały się funkcje kulturalne, polityczne, handlowe i komunikacyjne. W momencie powstawania obrazu plac był niemal pusty i jednolicie wybrukowany. W roku 1855 ustawiono na nim fontannę, a w latach 80. XIX stulecia poprowadzono linię tramwaju konnego i urządzono dwa skwery.

Do roku 1944 naprzeciw Teatru Wielkiego funkcjonował warszawski ratusz przeniesiony tu z Rynku Starego Miasta w 1818 roku. Spalony podczas powstania warszawskiego budynek po wojnie został wyburzony, pozostawiając po sobie wyrwę, która zaburzyła wygląd całego placu. Dopiero rekonstrukcja dawnego ratusza i sąsiadującego z nim kościoła św. Andrzeja w latach 1995–1997 przywróciła przestrzeni jej pierwotny wygląd. 

Malarz ukazał plac Bankowy od zbiegu ulic Żabiej i Senatorskiej w kierunku północno-zachodnim. Po lewej stronie znajduje się kompleks klasycystycznych gmachów rządowych (gmach Giełdy i Banku Polskiego, pałac Ministra Skarbu, pałac Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu) wzniesionych w latach 1823–1830 według projektu Antonia Corazziego. Po prawej stronie widać mur, a za nim pas zieleni – pozostałość po ogrodzie pałacu Mniszchów. Drzewa posadzono na dawnym wale miejskim, usypanym po 1621 roku na polecenie Zygmunta III Wazy na wypadek oblężenia Warszawy przez Turków. Przy ogrodzeniu biegnie ważny trakt komunikacyjny łączący Leszno z ulicą Senatorską i Starym Miastem. Ukształtowany przez Corazziego plac otrzymał charakterystyczny kształt trójkąta, który został podkreślany dużą połacią trawnika. Po II wojnie światowej poszerzono wschodnią część placu, nadając mu formę wydłużonego prostokąta. Dziś jest bardziej szeroką przelotową ulicą niż placem. 

Plac Saski powstał z dziedzińca pałacu Saskiego – dawnej prywatnej rezydencji królewskiej. Miejscem publicznym stał się po 1815 roku, kiedy książę Konstanty kazał go wybrukować i przeznaczyć na plac ćwiczeń i parad wojskowych. Od tego czasu rosło jego znaczenie jako miejsca reprezentacyjnego, związanego z władzą państwową. W roku 1826 po śmierci Aleksandra I (cara Rosji i króla Polski) na środku placu umieszczono królewskie mary, do których z Zamku Królewskiego kroczył uroczysty pochód żałobny. Litografia pokazuje pałac Saski jeszcze przed przebudową, w jego pierwotnej, barokowej formie. 

W okresie rządów feldmarszałka Iwana Paskiewicza jako namiestnika Królestwa Polskiego na placu Saskim odbywały się publiczne popisy musztry muzułmańskiej jazdy. Muzułmański pułk konny przybył do Warszawy w 1835 roku. Złożony był z żołnierzy z Zakaukazia (głównie Kurdów i Czerkiesów) i stanowił przyboczną straż namiestnika. 

Litografia ukazuje pałac Saski po jego przebudowie w latach 1839–1842 dokonanej przez Adama Idźkowskiego. W miejscu środkowego korpusu powstała wówczas klasycystyczna ażurowa kolumnada, która optycznie połączyła plac z Ogrodem Saskim. W roku 1841 na placu ustawiono obelisk ku czci siedmiu polskich oficerów zabitych przez powstańców w noc listopadową za odmowę przyłączenia się do powstania. Warszawiacy nazywali go pomnikiem hańby. Na przełomie XIX i XX wieku na jego miejscu stanęła potężna bryła Soboru św. Aleksandra Newskiego. 

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości podjęto decyzję o rozbiórce Soboru św. Aleksandra Newskiego, który uważano za symbol rosyjskiego panowania w Warszawie. Potężna bryła zajmowała również znaczną część placu. Prace rozbiórkowe trwały od 1924 do 1926 roku. Świątynia była zbudowana tak solidnie, że do jej wyburzenia musiano użyć materiałów wybuchowych. Oczyszczony plac stał się miejscem uroczystości państwowych odrodzonej Rzeczypospolitej oraz wojskowych parad. W roku 1923 przed pałacem stanął pomnik księcia Józefa Poniatowskiego, a w roku 1925 w jego kolumnadzie ulokowano Grób Nieznanego Żołnierza – miejsce poświęcone pamięci żołnierzy poległych w walce o niepodległą Polskę. W pałacu mieścił się wówczas Sztab Generalny Wojska Polskiego. 

Pałac Saski oraz pomnik księcia Józefa Poniatowskiego zostały wysadzone w powietrze przez Niemców w grudniu 1944 roku. Z pałacu pozostał jedynie Grób Nieznanego Żołnierza. W roku 2021 Sejm podjął uchwałę o odbudowie pałacu Saskiego wraz z pałacem Brühla. Rekonstrukcje obu pałaców przywrócą placowi jego historyczny wygląd. 

Plac Żelaznej Bramy pierwotnie był rynkiem jurydyki Wielopole. W wieku XVIII znalazł się na Osi Saskiej za żelazną bramą, która od zachodu zamykała Ogród Saski. W kolejnym stuleciu był głównym śródmiejskim ośrodkiem handlu. W roku 1841 na placu zbudowano Gościnny Dwór – halę targową według projektu Jana Jakuba Gaya i Alfonsa Kropiwnickiego. Hala miała kształt wydłużonego trójkąta z zaokrąglonymi narożami. Wokół wewnętrznego dziedzińca mieściła liczne sklepy i stragany. Murowana konstrukcja otoczona była ażurowymi podcieniami z lanego żelaza. Jeden z boków placu zamknięty był przez pałac Lubomirskich z charakterystycznym kolumnowym portykiem (widocznym przy prawej krawędzi litografii).

Plac Trzech Krzyży nie powstał w wyniku planowego działania urbanistycznego, ale powolnej ewolucji. Pierwotnie był węzłem komunikacyjnym, skrzyżowaniem traktów prowadzących z kilku kierunków do Starej Warszawy. Nazwa placu pochodzi od znajdujących się tu trzech krzyży na kolumnach, które w XVIII wieku wyznaczały początek Drogi Kalwaryjskiej wiodącej do Grobu Chrystusa przy Zamku Ujazdowskim. W roku 1815 jedną z kolumn usunięto, a kompozycję dopełniono, przesuwając w ich pobliże figurę św. Jana Nepomucena trzymającego krzyż. Posąg ufundował w 1752 roku marszałek Franciszek Bieliński na pamiątkę doprowadzenia bruku z Warszawy do miejsca, w którym stały kolumny. Jedna z nich widoczna jest z lewej strony grafiki.

Dominantą placu Trzech Krzyży jest klasycystyczny kościół św. Aleksandra. Został wzniesiony w latach 1818–1826 według projektu Piotra Aignera na wzór rzymskiego Panteonu. Stanął na miejscu drewnianej bramy triumfalnej, którą miasto wystawiło w 1815 roku na powitanie cara Aleksandra I. Wezwanie kościoła upamiętnia imię cara i króla Polski, który wskrzesił Królestwo Polskie i nadał mu konstytucję. Na przełomie XIX i XX wieku plac nosił oficjalną nazwę placu św. Aleksandra. Zmieniono ją na obecną w 1919 roku.

Plac Trzech Krzyży był ważnym węzłem komunikacyjnym. Od lat 50. XIX wieku łączyła go z placami Teatralnym i Krasińskich linia omnibusów konnych. W roku 1881 położono tory tramwaju konnego, którego pętla znajdowała się u wylotu ulicy Wiejskiej. Wagony tramwaju
widać za przechodniami z lewej strony obrazu Władysława Podkowińskiego.

Obraz ukazuje kościół św. Aleksandra po przebudowie przeprowadzonej w latach 1886–1894 w stylu neorenesansowym według projektu Józefa Piusa Dziekońskiego. Do okrągłej świątyni dostawiono wówczas podłużny korpus nawowy flankowany dwoma wieżami oraz podwyższono kopułę, która zwieńczono latarnią. Po zniszczeniach II wojny światowej świątynia została odbudowana w pierwotnej, klasycystycznej formie. 

Plac Małachowskiego powstał w 1825 roku przez wyburzenie przeważnie drewnianej zabudowy wokół kościoła ewangelickiego. Uwolniony od budynków teren wyrównano i odsiano trawą. W ten sposób został wyeksponowany kościół Świętej Trójcy – wybitne dzieło polskiego klasycyzmu końca XVIII wieku. W XIX stuleciu atrakcją dla warszawiaków i przyjezdnych było oglądanie panoramy Warszawy z latarni kościoła – najwyższego dostępnego wówczas w mieście punktu widokowego. W latach 50. XIX wieku południową pierzeję placu zamknął gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego widoczny z lewej strony litografii.

Plac Konstytucji, który powstał w latach 1950–1952, to jedna ze sztandarowych architektoniczno-urbanistycznych realizacji powojennego socrealizmu. Jego nazwa została przyjęta na pamiątkę uchwalenia w 1952 roku Konstytucji PRL. Obszerny plac, utrzymany w monumentalnych formach nawiązujących do klasycyzmu, miał stanowić miejsce, w którym kończą się pierwszomajowe pochody. Był częścią Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej wytyczonej na osi ulicy Marszałkowskiej, realizującej socjalistyczną ideę wprowadzenia mieszkań robotniczych do ścisłego centrum miasta dawniej zamieszkałego przez zamożną ludność.