zieleń miejska - element krajobrazu miasta

zieleń miejska - zespoły roślinności znajdujące się w obrębie struktury miasta i z nią zespolone, wpływające na różne obszary funkcjonowania ośrodka miejskiego i pełniące rozmaite funkcje: urbanistyczne, estetyczne, biologiczne, zdrowotne, ochronne, społeczne i ekonomiczne. Zieleń miejska podlega ochronie prawnej, a zapis ustawy z 31 stycznia 1980 roku o ochronie i kształtowaniu środowiska stanowi o obowiązku tworzenia obszarów zieleni miejskiej i uwzględnianiu jej w planach urbanistycznych.   

Zieleń miejską współtworzą zarówno zespoły, które posiadają własne założenia programowe i złożoną kompozycję przestrzenną, jak i zieleń towarzysząca, nietworząca samodzielnie odrębnych struktur. 

Wśród zespołów zorganizowanych wyróżnia się parki, zieleńce, ogrody zabytkowe, bulwary, promenady, ogrody jordanowskie, ogrody botaniczne i zoologiczne, ogrody etnograficzne, wystawy ogrodnicze i rolne, cmentarze, ogrody przydomowe, ogrody działkowe i zakomponowaną zieleń osiedlową. Tego typu przestrzenie są najczęściej wielofunkcyjne, przystosowane do bezpośredniego wykorzystania przez człowieka i podjęcia na ich obszarze aktywności, głównie rekreacyjno-wypoczynkowych i dydaktyczno-wychowawczych. Na ich terenie, oprócz prawnie ustalonych zasad, obowiązują zazwyczaj wewnętrzne regulaminy użytkowania. Również sam dostęp do tych przestrzeni może być regulowany – przykładem tego zjawiska były dawne ogrody królewskie i arystokratyczne, które po otwarciu dla publiczności podlegały prawom segregacji klasowej.   

Zieleń towarzysząca związana jest z elementami infrastruktury miejskiej, głównie ciągami komunikacyjnymi oraz zabudową. Wspólnie z zielenią zorganizowaną jest składnikiem założenia urbanistycznego, przynoszącym korzyści: biologiczne (m.in. zatrzymywanie pyłów, retencja wody deszczowej, obniżanie temperatury) i społeczne (lepsze samopoczucie mieszkańców, zielone przestrzenie publiczne poprawiają jakość życia i stosunków między mieszkańcami).

Pod względem urbanistycznym i strukturotwórczym zieleń miejska zorganizowana tworzy spójne i zwarte zespoły (parki, ogrody czy zieleńce tworzą na planie miasta zielone wyspy) będące często dziełami sztuki ogrodowej o dużym walorze estetycznym i kulturotwórczym. Z kolei zieleń towarzysząca, okalająca ciągi komunikacyjne lub wypełniająca przestrzenie pomiędzy zabudową, jest silnie powiązana z tkanką stałą miasta i wtłoczona w jego struktury. Posiada istotny walor funkcjonalno-przestrzenny – porządkuje założenie urbanistyczne, może wyznaczać jego strefy, zapewnia modelunek światłocieniowy przestrzeni miejskich i ożywia je, wprowadzając kolor i strukturę. Jako materia organiczna stanowi estetyczny, psychologiczny i buforowy kontrapunkt dla materii nieożywionej (architektury, infrastruktury technicznej).

Wspólnie – zieleń zorganizowana i towarzysząca – składają się na całościowy obraz założenia miejskiego, kształtują klimat wnętrz urbanistycznych. Również zespoły zieleni miejskiej niedostępnej publicznie – np. zieleń przydomowych balkonów czy prywatnych posesji – stanowią element miejskiego krajobrazu i współtworzą estetykę miasta, jeśli tylko są widoczne dla osób niebędących ich użytkownikami.

Potrzeba zwiększenia stopnia udziału zieleni w miastach pojawiła się w XIX wieku wraz z postępującą urbanizacją. Gęsta i zwarta zabudowa, zanik roślinności, problemy sanitarne i społeczne, degeneracja estetyczno-urbanistyczna struktur miejskich rozpoczęły wysyp koncepcji urbanistycznych i inicjatyw społecznych zakładających zarówno zespolenie zieleni z zabudową miejską, jak i umożliwienie wszystkim mieszkańcom korzystania z niej na równych prawach. Wśród nich wyróżniają się: rozprzestrzeniona na całą Europę howardiańska idea miasta-ogrodu, nurt Pięknego Miasta w Stanach Zjednoczonych i koncepcja zagospodarowania XIX-wiecznego Paryża (zakładające między innymi promieniste usytuowanie głównych arterii reprezentacyjnych wiodących ku rozległym skwerom), ruch tworzenia parków ludowych, liberalizacja przepisów w kwestiach dostępu do parków królewskich i arystokratycznych czy wreszcie XX-wieczne modernistyczne koncepcje projektowania przestrzeni miast.

Tekst: Blanka Melania Ciężka

Bibliografia:

A. Chojecka, Znaczenie terenów zielonych w przestrzeni publicznej i ich wpływ na jakość życia miejskiego, „Rynek-Społeczeństwo-Kultura” 2014, nr 1.
K. Łakomy, Ogrody w krajobrazach miast, cz. 2, od XVIII do XX w., Kraków 2012.
L. Mierzejewska, Zieleń miejska jako przestrzeń publiczna, w: Przestrzeń publiczna miast, red. I. Jażdżewska, Łódź 2011.