Zaleski, Marcin (1796–1877) - malarz, wedutysta

Marcin Zaleski (1796–1877) to jeden z najlepszych polskich wedutystów XIX wieku, kontynuator tradycji rozpoczętej w malarstwie polskim przez Bernarda Bellotta zwanego Canaletto. Artysta specjalizował się w widokach Warszawy i jej okolic oraz wnętrzach warszawskich budowli sakralnych i świeckich. Malował m.in.: Zamek Królewski, Łazienki, Krakowskie Przedmieście, place Teatralny, Krasińskich, Trzech Krzyży i Zamkowy, katedrę św. Jana, kościoły Sakramentek i Wizytek. Wykonywał także widoki zabytków innych miast, takich jak Kraków i Wilno. 

Marcin Zaleski urodził się w Krakowie. Jako kilkunastoletni chłopiec pracował w zakładzie ramiarskim, gdzie w wolnych chwilach kopiował obrazy oddawane do oprawy. W roku 1814 wyjechał do Warszawy, z którą związał się na stałe. Od 1817 roku pracował w dekoratorni Teatru Narodowego. Zaleski nigdy nie odebrał systematycznego wykształcenia artystycznego – był zdolnym i pracowitym samoukiem. Techniki olejnej uczył się, kopiując obrazy dawnych mistrzów, w tym weduty Bernarda Bellotta, który znacząco wpłynął na twórczość Zaleskiego. Podobnie jak Bellotto precyzyjnie wykreślał architekturę, a na jej tle pokazywał mieszkańców miasta, wyraźnie określając ich przynależność społeczną poprzez strój i wykonywane czynności. Niekiedy wśród malowanych postaci umieszczał portrety współczesnych mu osób. Budynki modelował światłem mniej kontrastowym niż Bellotto, stosował bardziej stonowany koloryt i swobodniejszą fakturę z charakterystycznymi drobnymi impastami (punktowymi dotknięciami pędzla). Sporadycznie malował portrety. Należał do warszawskich pionierów wykorzystania dagerotypów w sztuce – wykonywał je co najmniej od 1840 roku. Jego sztuka wyrastała z romantycznego zamiłowania do zabytków przeszłości oraz narastających tendencji realistycznych. Wpisywała się w ówczesną ogólnoeuropejską modę na widoki architektoniczne. 

Zaleski eksponował obrazy na warszawskich wystawach sztuk pięknych w latach 1821–1845, a od 1861 roku również w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych. Za widoki zaprezentowane w 1828 roku został uhonorowany złotym medalem drugiej wielkości, a w roku następnym otrzymał rządowe stypendium na uzupełnienie wykształcenia za granicą. Dzięki niemu mógł pojechał do Paryża i Rzymu. W okresie powstania listopadowego namalował cykl czterech obrazów poświęconych temu wydarzeniu (m.in. Zdobycie Arsenału). W 1836 roku na wystawie sztuk pięknych zaprezentował 16 widoków, które zapewniły mu uznanie publiczności i krytyki. Recenzent „Gazety Warszawskiej” pisał: „sceny aż nader trudne do oddania odznaczają się pięknym rysunkiem, dobrym grupowaniem osób i zręcznym rozłożeniem światła”. Za prace prezentowane na kolejnej wystawie w 1838 roku otrzymał złoty medal pierwszej klasy, co ugruntowywało jego pozycję artystyczną. Talent Marcina Zalskiego zostały dostrzeżony przez władze rządowe. W latach 1839–1848 namalował na zamówienie cara Mikołaja I serię kilkunastu widoków twierdz, m.in. Modlina, Dęblina, Zamościa. Intratne zamówienie otrzymał za pośrednictwem namiestnika Królestwa Polskiego Iwana Paskiewicza, dla którego wykonywał prywatne zlecenia do jego rezydencji w Homlu. 

Zaleski osiągnął wysoką pozycję artystyczną, materialną i społeczną. Był profesorem w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych (1846–1864) i Klasie Rysunkowej (1865–1868), gdzie uczył m.in. rysunku i malarstwa perspektywicznego. Kształcił wielu znanych warszawskich malarzy, takich jak na przykład Wojciech Gerson i Franciszek Kostrzewski, ale tradycję malowania widoków architektonicznych kontynuowali tylko nieliczni jego uczniowie (m.in. Jan Seydlitz i Julian Wyszyński). Zmarł w Warszawie w 1877 roku.

Tekst: Jacek Bochiński    

Bibliografia:
J. Bochiński, Obraz Marcina Zaleskiego Obchody uroczystości Święta Jordanu w Warszawie na tle sytuacji politycznej, religijnej i kulturalnej w Warszawie po upadku powstania listopadowego, Almanach Warszawy, t. VIII, 2014, s. 265–287.
T. Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo polskie, t. I, Wrocław – Kraków 1957, s. 254–256.
S. Kozakiewicz, Malarstwo polskie. Oświecenie, klasycyzm, romantyzm, Warszawa 1976, s. 70–73, 289–290.
Marcin Zaleski 1796–1877, [katalog wystawy retrospektywnej] Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, wstęp H. Piątkowski, Warszawa 1909. 
Marcin Zaleski (1796–1877). Wystawa monograficzna, katalog oprac. Z. A. Nowak, Muzeum Narodowe w Warszawie, grudzień 1983 – marzec 1984, Warszawa 1984.
R. Mączyński, Na marginesie wystawy monograficznej Marcina Zaleskiego, „Biuletyn Historii Sztuki” 1984, 46, 1, s. 71–82.
A. Okońska, Marcin Zaleski malarz Warszawy, Warszawa 1990.