Śwital, Stanisław ps. „Walerian Wronowski” (1900–1982) - lekarz, Sprawiedliwy wśród Narodów Świata

Stanisław Śwital (1900–1982) - lekarz, który – podobnie jak doktor Judym z „Ludzi bezdomnych” Żeromskiego – był wrażliwym na trudny los biednych ludzi altruistą. Przykładem tego była chociażby jego działalność na rzecz Żydów zamkniętych w warszawskim getcie. Jako kontroler sanitarny, a następnie jako lekarz, starał się im pomóc. Wśród współpracowników szpitalika na Boernerowie, który zaczął funkcjonować po upadku powstania warszawskiego, znalazł wiernych naśladowców. Tam też zaangażował się w pomoc grupie żydowskich bojowników ukrytych po powstaniu warszawskim, przebywających w skrajnych warunkach. Za niesienie pomocy i ogromne poświęcenie został nagrodzony 1 stycznia 1981 roku tytułem i medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. 

Urodził się 2 stycznia 1900 roku we Wronowie jako syn Michała i Elżbiety z domu Kapłon. W 1915 roku ukończył cztery klasy gimnazjum, a następnie pełnił funkcję nauczyciela ludowego w Klementowicach. Należał do Polskiej Organizacji Wojskowej i miejscowej Ochotniczej Straży Ogniowej. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku jako ułan 2 Lubelskiego Pułku Jazdy Ochotniczej. Podczas walk został ranny. W 1922 roku ukończył gimnazjum im. Stanisława Staszica w Lublinie.

W latach 1922–1926 studiował na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Dalsze kształcenie musiał przerwać z powodu trudnych warunków materialnych oraz problemów zdrowotnych. Następnie odbywał praktyki w Szpitalu Powiatowym w Radomsku, a od 1928 roku pełnił funkcję kontrolera sanitarnego na powiat Radomsko. Udzielał się społecznie w Kole Teatralnym „Scena” w Radomsku, w miejscowym Polskim Czerwonym Krzyżu i w Związku Strzeleckim. W 1931 roku wyjechał do Warszawy i wznowił studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1932–1939 był kontrolerem sanitarnym w Wydziale Zdrowia Zarządu Miejskiego m. st. Warszawy. 23 maja 1939 roku, po ukończeniu wyższej uczelni, otrzymał dyplom lekarski. Przed wybuchem wojny odbył staż na internie w Szpitalu Wolskim w Warszawie. 

W czasie II wojny światowej (od 7 września do 8 listopada 1939 roku) Stanisław Śwital pełnił funkcję komendanta filii szpitala okręgowego nr 2 w Chełmie Lubelskim. Po powrocie do Warszawy był początkowo kontrolerem sanitarnym, a od 1940 roku lekarzem w IV Ośrodku Zdrowia Wydziału Opieki i Zdrowia przy ulicy Wolskiej 4. Od 1 lutego 1941 roku pełnił funkcję lekarza w Dziale Sanitarnym III Ośrodka Zdrowia i Opieki Zarządu Miejskiego w Warszawie. W tym samym roku ukończył kurs o chorobach zakaźnych dla lekarzy sanitarnych w Państwowej Szkole Higieny w ramach Państwowego Zakładu Higieny przy ulicy Chocimskiej 24 róg Kujawskiej 4 w Warszawie. Specjalizował się w internie – higienie.

Śwital kontaktował się z doktorem Henrykiem Goldszmitem (Januszem Korczakiem), lekarzem i pedagogiem. Pomagał Korczakowi w opiniach sanitarnych dotyczących m.in. sierocińca przy Krochmalnej 92. Doktor ofiarował mu na pamiątkę dwie książki z autorskimi dedykacjami: Prawo dziecka do szacunku (Warszawa-Kraków 1929) i Pedagogika żartobliwa (Warszawa 1939). 

Zaangażował się w pomoc Żydom przebywającym w getcie warszawskim. W lecie 1943 roku przez kilka tygodni przechowywał poparzonego w wyniku walk powstańczych w getcie trzyletniego chłopca, a także jego matkę, u znajomych, do których przynosił żywność dla uciekinierów. Po wyleczeniu malca oboje przeniósł do wsi Blizne. 

Stanisław Śwital od 1940 roku brał aktywny udział w konspiracji pod pseudonimem Walerian Wronowski. Pełnił funkcję zastępcy szefa sanitarnego I Obwodu Śródmieście Okręgu Warszawskiego AK mjr. Lesława Węgrzynowskiego „Bartosza” (1885–1956). 

Podczas Powstania Warszawskiego podporucznik Stanisław Śwital należał do Kwatery Głównej Sztabu Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej. Prowadził punkt sanitarny razem z ppor. dr. Franciszkiem Kierzkowskim „Feliksem”. Był dwukrotnie ranny – 4 sierpnia i 2 września 1944 roku w Śródmieściu.

Po upadku powstania wyszedł z ludnością cywilną i dotarł do Boernerowa. W pobliżu miejsca zamieszkania przy ulicy POW 39 zorganizował 13 października 1944 roku szpitalik dla chorych i rannych. 

15 listopada 1944 roku do mieszkania doktora Świtala przy ulicy Boernera 33 dotarła Alina Margolis „Alina” (1922–2008), pielęgniarka z Grupy „Północ” na Starym Mieście z Okręgu Warszawskiego AK, która po upadku powstania warszawskiego znalazła się w Grodzisku Mazowieckim. Poprosiła o pomoc dla ukrywających się bojowników żydowskich z Armii Ludowej z Żoliborza. Przebywali oni w ekstremalnych warunkach w piwnicy willi przy ulicy Promyka 43. Groziło im, że kryjówka zostanie odkryta przez Niemców patrolujących okolicę. Margolis wręczyła Świtalowi karteczkę od dawnego przełożonego z Powstania Warszawskiego mjr. „Bartosza”, proszącego o pomoc w tej sprawie.

Śwital błyskawicznie zorganizował pięcioosobową ekipę lekarzy ochotników do akcji ratowniczej. Byli to: Kazimierz Syłkiewicz i jego żona Maria Syłkiewicz, Barbara Kinkiel, Zbigniew Ściwiarski i Janusz Osęka. Prowadziła ich Alina Margolis. 

Lekarze zabrali dwie pary noszy i byli zaopatrzeni w naramienne opaski Czerwonego Krzyża. Otrzymali wyraźne instrukcje dotyczące ewentualnego napotkania Niemców. Dotarli oni do willi i udzielili natychmiastowej pomocy siedmiu żydowskim bojownikom (pięciu mężczyznom i dwóm kobietom). Powstańcy przebrali się za cywilnych robotników i pozbyli się broni. Dwaj ciężej chorzy zostali przeniesieni na noszach. Pozostali uratowani wyszli o własnych siłach. Pomimo trzech zetknięć z wachtami niemieckimi wszyscy dotarli bezpiecznie na Boernerowo. 

Uratowanymi byli: Tuwia Borzykowski „Tadek” (1912–1959), Cywia Lubetkin-Cukierman „Celina” (1914–1978), Julian Fiszgrund „Julek” (1922–?), Zygmunt Warman „Zygmunt” (1905–1965), Icchak Cukierman „Antek” (1915–1981), Marek Edelman (1919–2009) i Teodozja Goliborska (1899–1992). Cudem ocaleni dochodzili do siebie w szpitaliku. Bardziej chorzy zostali później przetransportowani do szpitalika prowadzonego przez dr. Kazimierza Zaleskiego w Jelonkach. Wszyscy przeżyli wojnę. 

Stanisław Śwital pełnił funkcję kierownika Ośrodka Zdrowia w Jelonkach i był szefem sanitarnym Oddziału PCK Warszawa-Północ. Kierował punktem opatrunkowym w Górcach oraz był delegatem PCK na Boernerowie. 2 sierpnia 1945 roku został powołany do Wojska Polskiego do 9 pułku piechoty w Chełmie w stopniu porucznika lekarza, a w 1946 roku awansował na kapitana. 27 sierpnia 1947 roku został zdemobilizowany. 

Od 5 września 1947 roku pracował jako inspektor w Naczelnym Nadzwyczajnym Komisariacie do Walki z Epidemiami w Ministerstwie Zdrowia. W latach 1949–1950 był lekarzem domowym w Ubezpieczalni Społecznej. W 1950 roku został radnym gminy Blizne, a następnie zasiadał w Dzielnicowej Radzie Narodowej Warszawa-Wola. Od 1 lipca 1952 roku pracował w Wydziale Zdrowia Prezydium Warszawskiej Wojewódzkiej Rady Narodowej jako kierownik Działu Sanitarno-Epidemiologicznego w Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Aninie. Był autorem książki Zbiór przepisów o zaopatrywaniu ludności w wodę i usuwaniu nieczystości (1952) oraz broszury Jak urządzić śmietnik, aby nie stał się rozsadnikiem chorób (1973).

Zmarł 10 lipca 1982 roku w Warszawie. 

Tekst: Julian Borkowski

Bibliografia:
Główna Biblioteka Lekarska – Izba Lekarska Warszawsko-Białostocka, Teczki personalne Stanisława Świtala i Lesława Węgrzynowskiego.
Muzeum Warszawy – Pracownia Korczakianum, Teczka Stanisława Świtala z materiałami biograficznymi.
S. Bayer, Warszawska powstańcza służba zdrowia obwodu Śródmieście, „Przegląd Lekarski”, 1976, nr 1, s. 125–129.
W. Bereś, K. Burnetko, Edelman. Życie. Do końca, Warszawa 2019.
M. Edelman, Nieznane zapiski o getcie warszawskim, opr. M. Martyna Rusiniak-Karwat, Warszawa 2017.
S. Śwital, Siedmioro z ulicy Promyka, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1968, nr 65–66 (1968), s. 207–210.
Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, oprac. W. Bartoszewski i Z. Lewinówna, Kraków 1966.