Scholtz (Scholtzówna), Alina 1908–1996 – architektka krajobrazu

Alina Scholtz (1908–1996) – jedyna kobieta, którą wymienia się wśród twórców architektury krajobrazu jako dyscypliny wiedzy, projektantka modernistycznych ogrodów oraz istniejących do dziś powojennych założeń parkowych i pomnikowych w Warszawie. Architekturę krajobrazu Alina Scholtz rozumiała szeroko: jako projektowanie przestrzeni za pomocą roślin, wody i ukształtowania terenu, z wyjątkową wrażliwością na cykliczność natury . Można powiedzieć, że była twórczynią współczesnego krajobrazu Warszawy. We wspomnieniu o niej mąż napisał: „Stworzyła ludziom piękne i zdrowe otoczenie, sobie – pomnik z żywej zieleni”.

Urodziła się w Lublinie w ewangelickiej ziemiańsko-przemysłowej rodzinie. Ojciec był kierownikiem technicznym lubelskich zakładów młynarskich Braci Krausse. Matka, Aleksandra z Köhlerów, prowadziła gospodarstwo domowe. Scholtzowie mieli dwie córki –Stanisławę i Alinę. Obie siostry ukończyły studia wyższe: Stanisława Wydział Farmaceutyczny na Uniwersytecie Warszawskim, a Alina Wydział Ogrodniczy w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.

Alina Scholtz była jedną z pierwszych studentek w nowo powołanym Zakładzie Architektury Krajobrazu i Parkoznawstwa. W 1932 roku obroniła pracę dyplomową Projekt parku strojnego przy Zamku Królewskim w Warszawie. Jej promotorem i mentorem przez pierwsze lata pracy zawodowej był założyciel Zakładu AKiP Franciszek Krzywda-Polkowski. Jako jego asystentka współpracowała z profesorem przy powstawaniu Parku Pomnika w Żelazowej Woli. Doświadczenie to należy uznać za formatywne dla młodej projektantki.

Współpraca z Polkowskim, a także wyjazd stypendialny do Anglii i Szkocji w 1933 roku skierowały jej uwagę ku sztuce ogrodowej z kręgu Arts&Crafts, głównie stylu Gertrude Jekyll – naturalistycznego obsadzania roślinami, zestawień kolorystycznych i fakturalnych. Efektem studiów nad projektowaniem ogrodów przydomowych była jedyna książka autorstwa Aliny Scholtz – wydane w 1937 roku Ogródki nowe. W książce autorka omawiała niezbędne elementy ogrodu, m.in. ukształtowanie terenu, dobór roślin, rozwiązania wodne, aranżowanie ścieżek czy elementy małej architektury. Jej konstrukcja nasuwa skojarzenie z pionierską w polskiej literaturze przedmiotu pozycją autorstwa Izabeli Czartoryskiej Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów. Bezpośrednio do tej książki odwoływał się też tytuł artykułu Scholtz O sposobie zakładania ogrodów.

W latach 30. Alina Scholtz rozpoczęła współpracę ze swoim drugim wykładowcą ze studiów architektem – Romualdem Guttem. Ich wspólne projekty powstawały przez kolejne dwie dekady. Do kanonu architektury modernistycznej weszły ich realizacje warszawskich willi z otoczeniem ogrodowym: Stanisława Jurkiewicza przy ul. Kieleckiej 33a oraz Zygmunta Łazarskiego przy ul. Łowickiej 39a. Stało się tak głównie dzięki fantastycznym fotografiom Czesława Olszewskiego reprodukowanym przez lata w wielu publikacjach poświęconych modernizmowi. Wśród projektów Gutta i Scholtz z tego okresu należy wymienić także dwa założenia przestrzenne, pomnikowe: otoczenie miejsca po dworze Piłsudskich (zrealizowane) oraz teren wokół kopca Marszałka Józefa Piłsudskiego na Sowińcu w Krakowie (niezrealizowany).

Okres dwudziestolecia międzywojennego przyniósł młodej Alinie Scholtz szereg prestiżowych realizacji, jednocześnie dając jej bazowe doświadczenie zawodowe, z którego czerpała do końca kariery zawodowej. Dzięki wykonaniu otoczenia polskiego pawilonu na Międzynarodową Wystawę Sztuka i technika w życiu współczesnym w Paryżu w 1937 roku znalazła się w kręgu najbardziej prominentnych architektów lat 30. Współpracowała przy tym projekcie m.in. z Bohdanem Pniewskim, Stanisławem Brukalskim, Bohdanem Lachertem i Józefem Szanajcą. Za otoczenie pawilonu Scholtz otrzymała dyplom honorowy.

Również w 1937 roku Scholtz rozpoczęła pracę nad jednym z najważniejszych i do dziś jednym z najlepiej zachowanych jej projektów zieleni w Warszawie – terenem Toru Wyścigów Konnych na Służewcu. Na niemal 140 hektarach Scholtz przy pomocy rytmicznie nasadzanych drzew stworzyła wnętrza architektoniczne w różnej skali, m.in. zaprojektowała wielogatunkowe szpalery wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych. Krajobraz toru jest dynamiczny, a jego odbiór zależny od prędkości poruszania się użytkowników: zmotoryzowanych, pieszych, jeźdźców czy samych koni. Dodatkowo nasadzenia zostały dobrane również pod kątem kalendarza gonitw: oprawę dla pierwszej w sezonie gonitwy pod koniec kwietnia stanowią soczyście zielone dęby i intensywnie zielone kwiaty szpaleru wiązowo-klonowego, a na Wielką Warszawską w początkach października żółto-czerwona mieszanka przebarwiających się klonów i dębów oddających barwy Warszawy. 

Lata 1940–45 Alina Scholtz spędziła w Żelazowej Woli, gdzie opiekowała się parkiem i prowadziła gospodarstwo małorolne. Codzienne doświadczanie cykliczności natury z pewnością odcisnęło na niej piętno, jeszcze bardziej uwrażliwiając ją na czas jako podstawowy elementy kształtujący krajobraz.

Okres powojennej odbudowy zniszczonego kraju przyniósł Alinie Scholtz nowe tematy projektowe, w tym te na większą skalę – pracę przy projektach urbanistycznych   . Od 1945 roku pracowała w Biurze Odbudowy Stolicy (dalej: BOS) w Pracowni „Zieleń”. Od 1946 roku przez blisko dekadę kierowała pracownią najpierw w BOS, a potem w Biurze Urbanistycznym Warszawy. Jednym z podstawowych zadań Pracowni „Zieleń” była inwentaryzacja zniszczeń. Scholtz od początku brała udział w tych pracach, współpracując przy tym m.in. z wybitnym botanikiem Romanem Kobendzą. W ramach pracy w BOS Scholtz wykonała szereg projektów miejskich terenów zielonych: skwerów, placów, zieleńców, ogródków jordanowskich, czy wreszcie akcji masowych zadrzewień m.in. części Pola Mokotowskiego, a także uczestniczyła przy powstawaniu planach urbanistycznych Warszawy .

Jednym z jej największych zadań, realizowanych pod auspicjami BOS, był współprojektowany z Romualdem Guttem Cmentarz Poległych w Powstaniu (dziś Cmentarz Powstańców Warszawy). Równolegle z tymi pracami Scholtz i Gutt projektowali rekonstrukcję Ogrodu Saskiego, cmentarz w Palmirach oraz zagospodarowanie terenu obozu zagłady w Majdanku.

W sierpniu 1948 roku Alina Scholtz otrzymała zgodę kierownictwa Biura Odbudowy Stolicy na wyjazd na międzynarodową konferencję i wystawę architektury krajobrazu w Londynie. Na pokazanych tam planszach znalazły się m.in. projekty jej i architekta Romualda Gutta. Podczas obrad w Cambridge uchwalono powołanie Międzynarodowej Federacji Architektów Krajobrazu (dalej: IFLA). Alina Scholtz reprezentowała Polskę w federacji  do 1976 roku, biorąc udział w ośmiu kongresach. Dzięki tej działalności utrzymywała kontakty z szeregiem architektów krajobrazu z całej Europy i była na bieżąco ze współczesnymi tendencjami projektowymi.

W ramach powojennej odbudowy stolicy powstały także jedne z najważniejszych warszawskich realizacji Aliny Scholtz: otoczenie Trasy W-Z oraz projekt Centralnego Parku Kultury (realizacji nieukończona na zakładanym obszarze). Oba projekty stanowiły priorytetowe inwestycje dla ówczesnych władz. Pierwszy jako wizytówka programu modernizacyjnego, stworzenia nowoczesnej infrastruktury drogowej, drugi jako park społeczny i płuca miasta.

W drugiej połowie lat 50. Alina Scholtz weszła w skład zespołów projektujących ambasadę polski w Pekinie oraz chińską w Warszawie. Na jesieni 1956 roku odbyła podróż studyjną do Chin, by poznać wschodnią kulturę i sztukę ogrodową. Jej efektem było wykorzystanie obserwacji do projektu ambasady chińskiej, a także późniejszych projektów, m.in. parku Moczydło. Ukoronowaniem jej dalekowschodnich inspiracji było wzięcie udziału w latach 60. w projektowaniu polskiej ambasady w Pjongjangu. Zespół w składzie Michał Gutt, Wiesław Nowak, Alina Scholtz i Tadeusz Zieliński stworzył architektoniczno-ogrodową kompozycję, w której zieleń przenikała się z małą architekturą i budynkami, a charakterystycznym elementem założenia były owalne zbiorniki poprzecinane groblami.

W 1958 roku Alina Scholtz rozpoczęła współpracę z architektką Haliną Skibniewską, w jej wyniku powstało szereg założeń osiedli mieszkaniowych: Sady Żoliborskie, Szwoleżerów, Sadyba, Wolska IV oraz niezrealizowany projekt Białołęka Dworska. Scholtz projektowała na nich nie tylko zieleń, lecz także małą architekturę, place zabaw oraz otoczenie obiektów użyteczności publicznej, głównie placówek edukacyjnych. Efektem zainteresowania nowym obszarem projektowym był udział Scholtz w powstaniu kompendium projektowania przestrzeni miedzyblokowej: Rekreacja w osiedlu (wyd. 1976). W pracowni Skibniewskiej Alina Scholtz wprowadziła w arkana zawodowe młoda architektkę krajobrazu Reginę Ekielska-Obarą. Należy ja uznać za jedyną uczennicę Scholtz.

W 1990 roku Alina Scholtz wyszła za mąż za kuzyna Wiktora Richerta, profesora geodezji na Politechnice Warszawskiej. Wspólne lata życia spędzili w Radości. Zmarła 24 lutego 1996 roku po długiej chorobie. Została pochowana na cmentarzu ewangelicko-augsburskim przy ulicy Młynarskiej w Warszawie.

Tekst: Ewa Perlińska-Kobierzyńska 

Więcej o Alinie Schooltz w publikacji: Alina Scholtz. Projektantka warszawskiej zieleni