Olszewski, Antoni Stefan (1897-1954) - architekt

Antoni Stefan Olszewski urodził się 8 (20) maja 1897 roku w Warszawie jako syn Artura, posiadacza ziemskiego i Marii z domu Modelskiej. Po śmierci ojca matka opiekowała się synem. Olszewski uczęszczał do warszawskiej Szkoły Przemysłowo-Technicznej Jana Dal-Trozzo, którą ukończył w czerwcu 1914 roku, co potwierdza zachowane świadectwo ukończenia tej szkoły i kształcił się w Szkole Handlowej w Warszawie. Był członkiem polskich organizacji: Skautingu, Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej i Polskiej Organizacji Wojskowej. Brał udział w wojnie polsko-ukraińskiej 1918–1919, między innymi w walkach o Lwów, a także w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–1921. Był żołnierzem – miał stopień porucznika rezerwy piechoty. Następnie studiował na Wydziale Architektury Politechniki Lwowskiej, który ukończył w 1926 roku, uzyskując tytuł inżyniera architekta.

W latach 1926–1927 był zatrudniony w charakterze referenta architektonicznego w Wydziale Budownictwa Naziemnego w Katowicach. Zajmował się również budownictwem i sprawami technicznymi w zarządach miejskich w Chorzowie (1927–1932) oraz we Lwowie (1932–1934). W latach 1934–1939 należał do Związku Rezerwistów. 

Olszewski sprawował funkcję dyrektora Działu Technicznego Zarządu Miasta Warszawy od 12 listopada 1934 roku. Ściśle współpracował z prezydentem Stefanem Starzyńskim (1893–1939) przy planach rozbudowania miasta, wprowadzaniu ulepszeń inwestycji technicznych, nabrzeży, wiaduktów, poszerzeniu i naprawie ulic wychodzących w kierunku granic Warszawy, budowy szkół, a także podczas tworzenia planu perspektywicznego rozwoju Warszawy, którego realizację przerwała wojna. Urzędował przy ulicy Daniłowiczowskiej 1/3. 

Od początku obrony miasta we wrześniu 1939 roku Olszewski zajmował się naprawą uszkodzeń, zniszczeń infrastruktury, z zatrudnionymi urzędnikami doglądał mostów, ulic, budynków, które były bombardowane przez lotnictwo i artylerię niemiecką. Miał za zadanie zapewnić mieszkańcom w elektryczność, wodę i gaz. Zorganizował grupy pracowników współpracujących z saperami przy budowie umocnień. Nie opuścił miasta z administracją państwową udającą się na Wschód i pozostał przy prezydencie Stefanie Starzyńskim, który od 8 września 1939 roku pełnił funkcję Komisarza Cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy. Aby móc aktywnie działać w zabezpieczaniu substancji miejskiej, Antoni Olszewski miał przepustkę wydaną 8 września 1939 roku, która umożliwiała poruszanie się na terenie miasta i okolic podmiejskich podczas alarmu lotniczego oraz w godzinach nocnych. Została ona podpisana przez zastępcę komendanta Obrony Przeciwlotniczej (OPL) Miasta pułkownika Mariana Czerniewskiego (1885–1944?). Ponadto posiadał legitymację służbową nr 18 wydaną przez Komisarza Cywilnego majora rezerwy Stefana Starzyńskiego jako szefa Oddziału Technicznego. Uprawniała ona do swobodnego poruszania się codzienne na terenie Warszawy przez całą na dobę.

Olszewski był jednym z zastępców Starzyńskiego – jako kierownik Pogotowia Technicznego był odpowiedzialny za ochronę dróg, mostów, obiektów użyteczności publicznej, takich jak: Elektrownia, Filtry i historycznych obiektów, na przykład: Zamku Królewskiego (chodziło między innymi o zabezpieczenie przez ekipy ratunkowe zniszczeń dokonanych po niemieckim bombardowaniu i ostrzale dokonanym 17 września 1939 roku) czy ratowanie ludzi znajdujących się pod gruzami zawalonych domów. Podlegały mu Bataliony Pracy powstałe z inicjatywy Komisarza Cywilnego, a które już 12 września 1939 roku liczyły 1500 osób, skupiając fachowców, robotników, majstrów. Pogotowie Techniczne dość szybko przestawiło się na warunki wojenne. Olszewski miał swoich zastępców – inżyniera Władysława Skoczka w Dziale Architektury, inżyniera Romana Osmólskiego w Dziale Dróg i Mostów, a także Pogotowie Budowlane pod kierunkiem inżyniera Stefana Zawidzkiego. Pogotowie tworzyło specjalne zespoły – oddziały, które zajmowały się konkretnym przeciwdziałaniem skutkom zniszczeń miasta. Olszewski organizował również łączność w przypadku braku zasięgu telefonicznego z dzielnicami.

Doglądał codziennej wizji lokalnej obiektów miejskich, nieraz pod ostrzałem niemieckim. Jedną z takich wypraw opisał w swoich wspomnieniach Stanisław Ostrowski: „Przechodząc schronem, pan dyrektor Olszewski spostrzegł mnie, skinął ręką i za chwilę szliśmy razem do samochodu stojącego na ulicy, ale tu już nie siedziałem »na pająku«, gdyż dyrektor specjalnie prosił zająć miejsce obok siebie […] odpowiadałem poważnie na każde pytanie, również jak on i ja byłem zainteresowany, kiedy sprawdzał każdą »łatę« lub barykadę uliczną, stan zniszczeń i naprawy dróg, notując skrzętnie różne barykady-wilcze doły, które według pana dyrektora były zbyteczne, natomiast utrudniały przemarsz wojsk. Później minęliśmy linie frontowe przedmieść Grochowa, gdzie dołączył się do pana dyrektora oficer służbowy […]. Jechaliśmy jak na spacer w Aleje, był wszędzie spokój, a kiedy minęliśmy z powrotem linie frontowe, wysiadł oficer, podając rękę panu dyrektorowi i mnie. Lecz powrót już jakby na komendę zaczął się znów pod ogniem artylerii. Jednak jechaliśmy dalej wolno na most Kierbedzia, który był »oczkiem w głowie« pana dyrektora. Tu kazał zatrzymać wóz i pilnie obserwował, notując w pamięci wszystkie naprawy, pomimo że odłamki dzwoniły o konstrukcję mostu, i mówiąc coś pod adresem dyrekcji tramwajów, że nie zdejmuje drutów sieci, które pozrywane, a nasycone prądem powodują na pewno nieszczęśliwe wypadki. Później jeszcze Wybrzeże i wreszcie wracamy aleją 3 Maja, znów most Poniatowskiego, na którym było coś ze siedem niedużych dziur, ale tu zaczęli znów szwaby »dowalać«, więc zmierzywszy centymetrem jedną największą, zaraz »spitrowaliliśmy«. Teraz, siedząc w wozie, obserwowałem go, jak zdjął szkła i wolno przecierał je chusteczką. Wjechaliśmy w Nowy Świat, tu znów interesuje go Prudential na placu Napoleona, i tak przeciągnął »strunę szczęścia« – znów, gdzie się zatrzymaliśmy, był diabelski obstrzał. Wreszcie ruszyliśmy, ale teraz jak dmuchnęło przed nami, aż podrzuciło wozem w bok, szofer, nie pytając, dał »mocno gazu« i walił prosto w Mazowiecką, jak wariat szarpiąc wozem i robiąc jakieś zakręty i ślimaki z tremy, więc plac Marszałka Piłsudskiego – Wierzbowa – plac Teatralny – i jesteśmy na miejscu”. 

Olszewski wykazał się energicznym, skutecznym i odważnym działaniem. To zaangażowanie dyrektora technicznego zostało docenione przez Komisarza Cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy majora Stefana Starzyńskiego. W piśmie do Olszewskiego z 12 września 1939 roku Komisarz Cywilny dziękował mu za „szybkość reakcji i dokonywanie naprawy wszelkich uszkodzeń”. Starzyński wyrażał również uznanie dla jego bliskich współpracowników, między innymi Stanisława Ostrowskiego pełniącego funkcję gońca Pogotowia Technicznego. Po zniszczeniach budynku przy ulicy Daniłowiczowskiej Olszewski razem z całą ekipą 23 września 1939 roku przeniósł się do podziemia wydziału, gdzie zgromadzono akta archiwalne oraz dokumentację Wydziału Nadzoru Budowlanego. Przygotowano tam również pomieszczenia dla Komisarza Cywilnego i jego współpracowników. Olszewski organizował 25 września 1939 roku akcję ratowniczą w zbombardowanym Ratuszu. 

Za codzienne doglądanie spraw technicznych miasta, napraw, ratowania wszelkich urządzeń technicznych, które umożliwiały funkcjonowanie Warszawy w czasie oblężenia, Olszewski został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari przez generała Juliusza Rómmla, dowódcę Armii „Warszawa”. Odznaczenie wręczył osobiście Komisarz Cywilny Stefan Starzyński w dniu 27 września 1939 roku. O odznaczeniu świadczy zachowana legitymacja nr 53 ze zdjęciem właściciela z dopisaną dodatkowo datą 28 września 1939 roku, kiedy została podpisana kapitulacja Warszawy.
W okresie okupacji Olszewski kontynuował działalność w Dziale Technicznym Zarządu Miasta Warszawy. Początkowo zajmował się organizowaniem oczyszczania miasta z gruzów, niewypałów, zabezpieczaniem obiektów reprezentacyjnych w Warszawie. Często zatrudniał osoby zaangażowane w podziemie, przynależące do Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej lub Armii Ludowej. Uprzedzał zagrożonych pracowników Wydziału Technicznego przed najściem gestapo, które poszukiwało w Wydziale Ewidencji podejrzanych osób. Wystawiał przepustki do getta. Działał w konspiracji od 1942 roku. Prawdopodobnie angażował się w komórkę biura wojskowego Departamentu Technicznego Delegatury Rządu na Kraj. O jego zatrudnieniu w Zarządzie Miasta świadczy wydane przez niemiecki Urząd Pracy w Warszawie (Arbeitsamt) Poświadczenie (Bescheinigung) z 19 sierpnia 1942 roku, stwierdzające, że wykonywał zawód architekta. 

Olszewski wspierał akcję ratowania dzieci przywożonych do Warszawy z Zamojszczyzny w ramach akcji wysiedlenia Polaków przez Niemców, w tym uratował 11 dzieci przebywających w Żelechowie. Za tę pomoc 18 lutego 1943 roku został aresztowany razem z Janem Starczewskim (1904–1982), dyrektorem Wydziału Opieki i Zdrowia Zarządu Miasta Warszawy – obaj zostali osadzeni w więzieniu na Pawiaku. Olszewski przechodził śledztwo w alei Szucha. Przez pewien czas obaj więźniowie przebywali w jednej celi więzienia. Olszewski został wywieziony do obozu koncentracyjnego KL Auschwitz-Birkenau w transporcie „bosym” (części więźniom kazano ściągnąć buty, aby utrudnić ewentualną ucieczkę) przygotowanym w dniach 12–13 maja 1943 roku. W obozie między innymi znalazł się w kompanii karnej. Przebywał również w obozach koncentracyjnych: Neuengamme, Drütte koło Brunszwiku i Bergen-Belsen. Dnia 15 kwietnia 1945 roku został uwolniony z obozu. Chorego na tyfus Olszewskiego Międzynarodowy Czerwony Krzyż przetransportował do Szwecji, gdzie przeszedł kurację. W październiku 1945 roku powrócił do Polski. 

Olszewski czynnie zaangażował się w odbudowę kraju. W latach 1945–1947 pracował jako dyrektor w Dyrekcji Odbudowy w Gdańsku. W latach 1947–1948 w ramach delegatury Ministerstwa Budownictwa był dyrektorem technicznym w Naczelnej Radzie Odbudowy Warszawy i Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie, a następnie od 1949 roku sprawował funkcję pełnomocnika akcji robót rozbiórkowych w Warszawie (w strukturach Ministerstwa Budownictwa). Należał do Stowarzyszenia Architektów Rzeczpospolitej Polskiej. Zajmował się odbudową Starego i Nowego Miasta jako zastępca pełnomocnika Ministra Budownictwa Miast i Osiedli, o czym świadczy zachowane zaświadczenie z 14 czerwca 1951 roku wystawione przez inżyniera architekta Wacława Piaseckiego (1895–1964). Był konsultantem przy Naczelnej Radzie Odbudowy Warszawy. W jego planach była praca w Muzeum Historycznym miasta stołecznego Warszawy, której nie doczekał. 

Antoni Olszewski zmarł 15 grudnia 1954 roku w Warszawie. 

Oprócz wspomnianego odznaczenia Krzyża Srebrnego Orderu Virtuti Militari Olszewski został również odznaczony między innymi: Orderem Odrodzenia Polski Polonia Restituta w 1937 roku, Złotym Krzyżem Zasługi w 1946 roku i Medalem Zwycięstwa i Wolności nadanego przez marszałka Polski Michała Żymierskiego (1890–1989), ministra obrony narodowej, o czym świadczy zachowany dyplom „w uznaniu zasług położonych w wojnie z Niemcami dla sprawy zwycięstwa narodu polskiego nad barbarzyństwem faszystowskim i triumfu idei wolności demokratycznej”, wydany 15 listopada 1946 roku.

Tekst: Julian Borkowski i Rafał Radziwonka 

Bibliografia: 
Muzeum Więzienia Pawiak: 
Kartoteka osobowa Antoniego Stefana Olszewskiego.
Kartoteka osobowa Jana Starczewskiego.
Pismo Jana Starczewskiego do Muzeum Więzienia Pawiak, Warszawa 26 kwietnia 1976.
Muzeum Warszawy:
MHW A/II/38/1–3, Ostrowski S., Strzęp Pamiętnika Warszawiaka. Syreni Gród, Warszawa 1948.
Wspomnienia i opracowania: 
Bartoszewski W., Warszawski Pierścień Śmierci 1939–1944. Terror hitlerowski w okupowanej stolicy, wyd. 3 uzupełnione, Warszawa 2008.
Cywilna obrona Warszawy we wrześniu 1939 r. Dokumenty, materiały prasowe, wspomnienia i relacje, materiały zebrali i opracowali L. Dobroszycki, M. Drozdowski, M. Getter, A. Słomczyński, Warszawa 1965.
Domańska R., Pawiak więzienie gestapo. Kronika 1939–1944, Warszawa 1978.
Księga Pamięci. Transporty Polaków z Warszawy do KL Auschwitz 1940–1944, t. II, pod red. nauk. F. Pipera, I. Strzeleckiej, Warszawa-Oświęcim 2000.
Kubiatowski J., Olszewski Antoni, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXIV/1, Wrocław–Warszawa--Kraków–Gdańsk 1979.
Nieba i ziemi nie widać. Warszawiacy o wrześniu 1939, koncepcja i wybór tekstów źródłowych M. Berezowska, J. Borkowski, I. Maliszewska, pod red. A. Wrońskiej, Warszawa 2019.
Obrona Warszawy 1939 we wspomnieniach, wybór i opracowanie M. Ciepielewicz, E. Kozłowski, Warszawa 1984.
Odziemkowski J., Warszawa w wojnie obronnej 1939 roku, Warszawa 1989.
Porwit M., Obrona Warszawy wrzesień 1939 r. wspomnienia i fakty, Warszawa 1969.