nobilitacja - przejście do stanu szlacheckiego

W okresie nowożytnym polskie społeczeństwo dzieliło się na stany – zwykle wyróżnia się cztery: duchowieństwo, szlachtę, mieszczaństwo i chłopów. 

Szlachta stanowiła bardzo zróżnicowaną grupę. Posiadała ona przywileje, które dawały jej członkom wiele szans i możliwości. Przywileje te – a także towarzyszący byciu szlachcicem prestiż – sprawiały, że członkowie stanów uważanych za „niższe” często pożądali tej formy awansu społecznego. Przejście do stanu szlacheckiego nazywano nobilitacją. Ten niełatwy proces mógł objąć zarówno jedną osobę (tzw. szlachectwo osobiste), jak i osoby i jej rodziny („szlachectwo dziedziczne”). Dokonywał tego monarcha za zgodą parlamentu. Wiązało się to z przyznaniem nobilitowanemu herbu (albo nowego, albo adopcją do istniejącego już rodu heraldycznego). 

W I Rzeczypospolitej istniała jeszcze jedna forma nobilitacji – nadanie indygenatu. Oznaczało to przyznanie szlachectwa osobie pochodzącej z zagranicy (zarówno szlachcicowi, jak i mieszczaninowi).

Wszystkie te decyzje musiały zostać ogłoszone na Sejmie i następnie opublikowane w konstytucjach – dopiero wtedy dana osoba zostawała szlachcicem. Dzisiaj można to sprawdzić w wydawnictwie „Volumina Legum”, w którym umieszczono te konstytucje.

Nowy szlachcic otrzymywał dyplom nobilitacyjny opisujący jego zasługi dla kraju lub społeczeństwa. Wobec tego monarcha, w zgodzie z Sejmem, przyznał szlachectwo z herbem dziedzicznym dla potomstwa. Dokument ten był podpisywany przez samego monarchę lub urzędników z kancelarii wielkiej koronnej – czasami bardzo wysokiej rangi.

Taki dokument dodatkowo posiadał niezwykle bogatą i kosztowną szatę graficzną. Aby go uwierzytelnić, przypinano doń pieczęcie (lakowe, umieszczone w specjalnych puszkach na sznurkach z jedwabiu).

Zasłużeni mieszczanie lub nawet miasta (np. Lwów czy Gdańsk) mogły zostać nobilitowane. Dzięki temu przedstawiciele tych aglomeracji otrzymali prawo uczestnictwa w Sejmach.

Nie można w tym miejscu pominąć przypadków nobilitacji osób blisko związanych z dworem królewskim. Chodzi tutaj o dwie grupy: urzędników kancelarii oraz serwitorów. W przypadku pierwszej byli to sekretarze i pisarze, którzy pełnili ważne funkcje w kancelariach większej i mniejszej koronnej. Za swoje usługi dla monarchów mogli oni liczyć na nadania ziemskie, ale przede wszystkim przyznanie szlachectwa i herbu. Drugą taką grupą byli kupcy, rzemieślnicy i faktorzy zaopatrujący dwór królewski w dobra, żywność i towary luksusowe. Dzięki tytułom „serwitorów królewskich” nie podlegali oni pod miejskie ustawodawstwo i ograniczenia cechów. Dodatkowo za swoje zasługi dla dworu często mogli liczyć na nobilitację, wchodząc dzięki temu do stanu szlacheckiego.

Decyzją Sejmu od 1673 roku jedynie katolicy mogli otrzymać szlachectwo. Tak więc wyznawcy innych religii (tzw. dysydenci) byli wykluczeni z tego przywileju. Prawo to zostało zniesione dopiero w okresie Sejmu Wielkiego (październik 1788 – maj 1782).

Wielkim problemem w kontekście tego procesu stały się tytuły arystokratyczne, które bogata szlachta otrzymywała od władców innych krajów (np. tytuł książąt dla Radziwiłłów, Jabłonowskich, Lubomirskich i Sapiehów nadany przez cesarzy Świętego Cesarstwa Rzymskiego czy też Bokumowie, Denhoffowie, Koniecpolscy i Krasińscy, którzy tytuły utrzymali od królów pruskich) albo drogą zakupu. 

Jednak zarówno władze, jak i ogół szlachty I Rzeczypospolitej nie uznawał oficjalnie tych tytułów.

Były oczywiście rody ruskie, które na mocy układów pomiędzy Koroną a Wielkim Księstwem Litewskim otrzymały akceptację swoich tytułów. Były to tzw. rody bojarskie.

Sytuacja zmieniła się po upadku I Rzeczypospolitej. Szlachta stała się teraz poddanymi trzech monarchów (Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Królestwa Prus i Cesarstwa Rosyjskiego). Musieli otrzymać od nich potwierdzenie swojego stanu. 

Również w epoce napoleońskiej wielu dowódców, a nawet zwykłych żołnierzy otrzymało od cesarza Francuzów odznaczenia oraz tytuły – baronów, hrabiów Cesarstwa. Z tym wiązały się nadania ziemskie i pieniężne. Po upadku Napoleona i Księstwa Warszawskiego władze Królestwa Polskiego uznały te tytuły, ale niekoniecznie ich nadania ziemskie. Aby jednak dokładnie zbadać te przypadki, w dniu 3 sierpnia 1817 roku car rosyjski (i król polski) Aleksander I Romanow powołał Heroldię Królestwa Polskiego, nazywaną również Deputacją Senatu Królestwa Polskiego. Jej zadanie polegało na prowadzeniu spisu (w formie księgi) tytułów honorowych. Znalazły się w niej osoby posiadające prawo do szlachectwa i herbu. Od tej pory co roku instytucja ta uaktualniała wzory herbów, które miały być nadane osobom nobilitowanym. 

Po upadku Powstania Listopadowego car Mikołaj I Romanow postanowił zmienić nazwę Heroldii na Tymczasowy Komitet do Rozpoznawania Szlachectwa. Jak widać chodziło przede wszystkim o wymazanie nazwy „Królestwo Polskie”.

Jednak najważniejszą zmiana, którą przeszła ta instytucja, miała miejsce w dniu 25 czerwca 1836 roku. Od tej pory powstał samodzielny urząd – Heroldia Królestwa Polskiego – na którego czele stał Aleksander hrabia Colonna – Walewski. Trafiły do niej wszystkie dokumenty przeniesione z Senatu Królestwa Polskiego i prawo do rozpatrywania przypadków osób starających się o szlachectwo oraz tych, którzy musieli udowodnić swój tytuł.

Heroldia Królestwa Polskiego istniała do dnia 24 maja 1861 roku, kiedy to jej zadania przejęła najpierw Rada Stanu, a następnie (do 27 lutego 1870 roku) Departament Heroldii przy Senacie Rządzącym w Sankt-Petersburgu.

W zaborach rosyjskim i austriackim istniała praktyka nawania automatycznego szlachectwa wojskowym i urzędnikom. Także zostanie kawalerem kilku orderów dawało prawo do szlachectwa. Po upływie odpowiednio długiego czasu osoby odznaczone tymi orderami miały szansę na nobilitację przez cesarza.

Proces nadawania szlachectwa odbywał się do 1918 roku. Od kiedy powstała II Rzeczypospolita, nie miała już miejsca żadna nobilitacja.

Tekst: dr Rafał Radziwonka

Heroldia Królestwa Polskiego: katalog wystawy dokumentów ze zbiorów Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Sankt Petersburgu, 17. XII. 2001 – 3. II. 2002, Muzeum Historyczne m. st. Warszawy, Warszawa 2002, red. S. Górzyński.
Hasło „Szlachta” w: Encyklopedia Warszawy, red. B. Petrozolin-Skowrońska, Warszawa 1994, s. 840–841.
Volumina Legum (Volumina Legum. Leges, statua, constitutiones et privilegia Regni Poloniae, Magni Ducatus Lithuaniae. Omniumque provinciarum annexarum, a commitiis visliciae anno 1347 celebratis usque ad ultima regni comitia – Prawa, konstytucye y przywileie Królestwa Polskiego, Wielkiego Xięstwa Litewskiego y wszystkich prowincyi należących na walnych seymiech koronnych od seymu wiślickiego roku pańskiego 1347 aż do ostatniego seymu), t. I–X (1732–1952).