aleja - element infrastruktury ogrodowej i miejskiej

aleja  – w ogólnym znaczeniu droga piesza lub jezdna, wytyczona przez rosnące po obu stronach szpalery drzew. Liniowość formy alei narzuca konieczność ruchu do przodu, w obszarze wyznaczonym przez granice jej struktury. 

Jako element infrastruktury ogrodowej lub parkowej jest to ciąg komunikacyjny w obrębie parku czy ogrodu, również niekiedy pełniący funkcję dojazdową do założenia, służący głównie do ruchu pieszego. Jednocześnie aleja stanowi element kompozycyjno-przestrzenny założeń ogrodowych. W zależności od stylu ogrodowego aleje różnią się zarówno formą (linia, długość, szerokość, poziom i sposób zagospodarowania), jak i wpływem na strukturę przestrzeni ogrodowej. 

Aleja jako element przestrzenny ogrodu ugruntowała się w renesansowych ogrodach kwaterowych, gdzie na płaskim, uporządkowanym terenie tworzyła w strukturze założenia geometryczne powiązania komunikacyjne, czasem prowadziła też przez zgeometryzowane ogrodowe labirynty. Jej forma rozwinęła się w ogrodach barokowych – aleja stała się szersza i zaczęła tworzyć monumentalne ciągi widokowo-komunikacyjne (pozostałość tego typu rozwiązania prezentuje główna aleja w Ogrodzie Saskim), często w oparciu o układy osiowo-promieniste, co związane było ze sposobem użytkowania barokowych ogrodów – nakierowanym na ostentację i emanację splendoru kultury dworskiej. W XVIII wieku, wraz z przyjściem rokoka – ostatniej fazy baroku – powstają ogrody sentymentalne (będące pierwszą fazą ogrodów krajobrazowych), w których aleje celowo pozbawiane są prospektów, stają się bardziej kręte i intymne, odpowiadają potrzebie stworzenia w ogrodzie kameralnego ustronia do spędzania czasu z pominięciem dworskiej etykiety (takie formy alejek miał nieistniejący już sentymentalny ogród księżnej Lubomirskiej na Powązkach).

Wraz z rozwojem ogrodów krajobrazowych, które stały się podstawą planowania także współczesnych miejskich obszarów zielonych, aleje zaczęto projektować w oparciu o naturalne ukształtowanie terenu. Ich wnętrza  stają się przestronne i bardziej cieniste – zaczęto bowiem zastępować niższe boskiety i żywopłoty występującymi na danym obszarze gatunkami drzew liściastych. W zależności o rodzaju założenia krajobrazowego – klasycystycznego lub romantycznego – aleje przyjmują odpowiednio bardziej symetryczną lub nieregularną linię. W stylu kaligraficznym, wywodzącym się z angielskich ogrodów krajobrazowych, miękkie, płynne i pozornie swobodne alejki mają za zadanie obwodnicowo okalać zarys zarówno samego parku jak i poszczególnych wnętrz z klombami i drzewami (formy te można zaobserwować w powstałym w 1906 roku Parku Skaryszewskim). 

W strukturze miasta aleje występują również jako elementy założenia urbanistycznego, powiązane z siatką ulic, często prowadzące do głównych placów czy obszarów o charakterze reprezentacyjnym, chronione prawnie jako zabytek ogrodowy (Aleje Ujazdowskie w Warszawie).

Aleja jest najczęściej obsadzona rytmicznie i obustronnie przez szpaler drzew (jedno- lub wielogatunkowych), bywa również wytyczana np. wewnątrz struktur ogrodowych, przez gazony, boskiety czy sekwencyjnie i symetrycznie ustawione rzeźby ogrodowe lub pawilony. Jej wnętrze mogą wypełniać użytkowe elementy małej architektury, takie jak ławki czy kosze na śmieci. Nawierzchnia alej parkowych wewnątrz miast jest zazwyczaj utwardzona – piaszczysta, żwirowa czy asfaltowa. 

Aleja, szczególnie na obszarach miast, jako składnik obszaru użytkowanego przez człowieka może podlegać ustalonym zasadom i odzwierciedlać kulturowe zależności danej społeczności. W XIX wieku aleje wewnątrz warszawskich rezydencjonalnych założeń ogrodowych (Ogród Saski, częściowo Łazienki Królewskie) udostępnianych publiczności pełniły funkcję eleganckich promenad i wykorzystywane były przez burżuazję jako miejsce, w którym się bywa i spędza czas, aniżeli jako ciąg komunikacyjny do przemieszczania się. Obecnie alejki w Ogrodzie Saskim traktowane są jako strefy, w których można przemieszczać się również na rowerze, hulajnodze lub rolkach. W przypadku Łazienek Królewskich, obok spacerowania, dopuszczono jedynie uprawianie joggingu. Również sama nawierzchnia alej w parkach miejskich podlega wewnętrznym regulaminom – tylko niektóre z nich dopuszczają malowanie kredą po ich powierzchni.

Tekst: Blanka Melania Ciężka

Bibliografia:
W. Koch, Style w architekturze, Warszawa 2020.
Kultura artystyczna Warszawy XVII–XXI wieku: studia, pod red. Zbigniewa Michalczyka, Andrzeja Pieńkosa, Michała Wardzyńskiego, Warszawa 2010.
K. Łakomy, Ogrody w krajobrazach miast, cz. 2, od XVIII do XX w., Kraków 2012.
A. Łupienko, Przestrzeń publiczna Warszawy w pierwszej połowie XIX wieku, Warszawa 2012.
L. Majdecki, Historia ogrodów, Warszawa 2008.
I. Myszka-Stąpór, Elementy ogrodowe: ich forma, funkcja i znaczenie, Warszawa 2014.
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2007.