akcja - papier wartościowy

Jest to rodzaj papieru wartościowego, który stanowi prawo (o charakterze majątkowym i niemajątkowym) do udziału właściciela akcji w spółce akcyjnej oraz dochodach płynących z działalności takiej spółki, zwłaszcza części kapitału.

Pierwsze akcje wypuszczano w Niderlandach (dzisiejsza Holandia) na początku XVII wieku. Dokonywały tego wielkie przedsiębiorstwa państwowo-prywatne, np. Holenderska Kompania Wschodnioindyjska. W roku 1602 nastąpiła pierwsza emisja akcji służących zbieraniu funduszy na budowę nowych okrętów oraz zakładanie faktorii handlowych w różnych regionach Azji (m.in. dzisiejsza Jawa, archipelag Moluki czy wreszcie Nagasaki w Japonii). Doprowadziło to do wzrostu znaczenia takich przedsiębiorstw, a także rozwoju gospodarczego regionu. Za przykładem Holandii poszły bowiem inne prowincje ówczesnych Niderlandów, a następnie inne państwa. 

Za pierwsze akcje emitowane na ziemiach polskich uważa się papiery wartościowe warszawskiej Kompanii Manufaktur Wełnianych. Zostały one wypuszczone w 1768 roku. Kompania starała się zgromadzić pieniądze potrzebne do działalności, dlatego wyemitowała łącznie 120 akcji o nominale 360 czerwonych złotych każda[1]. Razem miało to stworzyć kapitał zakładowy w kwocie 777.600 złotych polskich. Inicjatywa cieszyła się dużym zainteresowaniem – inwestowali w nią magnaci, szlachta oraz bogaci mieszczanie (zwłaszcza bankierzy i kupcy)[2].

Wśród rodzajów akcji można wyróżnić imienne, czyli wystawione na konkretną osobę lub instytucję. Potwierdza się ten akt poprzez zapis do rejestru akcjonariuszy. Wpis obejmuje adres (siedzibę), wysokość dokonanych wpłat, wpis o przeniesienie akcji na inną osobę, ewentualne zastawy i wreszcie data. Drugi z typów tego rodzaju papierów wartościowych to akcje na okaziciela, a więc uprawnienia do wykonywania praw przysługują każdemu posiadaczowi akcji. Są to imienne świadectwa tymczasowe konieczne do wpisu do rejestru. Bardzo ważna jest tutaj wysokość wpłaty na akcję. Jednak właściciel takiej akcji może w każdym momencie (chyba że zakazuje tego statut firmy) zamienić akcję na okaziciela na tą imienną (i na odwrót). Za trzeci rodzaj akcji uznaje się aportowe, czyli te pokryte wkładem niepieniężnym. Trzeba dokonać tego nie później niż rok po zarejestrowaniu spółki. Wysokość takich opłat i sposób ich dokonywania określa statut spółki. W tym okresie akcje nie mogą być zastawiane i zbywane. Dodatkowo firma zatrzymuje te papiery wartościowe jako zabezpieczenie ewentualnych roszczeń – o odszkodowanie z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań do wniesienia wkładów niepieniężnych. Na sam koniec należy wspomnieć o akcjach gotówkowych, a więc pokrytych w formie pieniężnej, przy czym musi to być minimum 1/4 wartości nominalnej przed rejestracją spółki (lub podwyższenia kapitału). Wpłaty takiej dokonuje się bezpośrednio lub za pośrednictwem przedstawiciela lub domu maklerskiego. Musi to być akcja imienna.
Na każdej akcji powinny znaleźć się obowiązkowe informacje – nazwa i siedziba spółki, wpis do rejestru spółek oraz organ, który dokonał wpisu (przede wszystkim były to sądy), data rejestracji spółki oraz emisji akcji, wartość nominalna, seria i numer akcji oraz jej charakter (imienna, na okaziciela etc.), podpisy i pieczęcie zarządu (mogą być odtwarzane mechanicznie lub za pomocą np. faksymile) oraz inne (np. wysokość kapitału zakładowego, ograniczenia co do rozporządzenia akcją itd.). Zwykle na akcji podpisywali się: członkowie Rady Nadzorczej (w tym przewodniczący), księgowy i kasjer (nazywany także „buchalterem”). 

Ważne było także wyraźne zaznaczenie, którą częścią emisji była dana akcja. Spółka wskazywała numer emisji – albo pierwsza (nazywana także założycielską), albo kolejne (chodziło najczęściej o podwyższenie kapitału zakładowego). Często następowało to przez przystawienie pieczęci tuszowej.

Często na rewersie akcji drukowano także wyjątki ze statutu firmy – najważniejsze punkty dotyczące zasad jej funkcjonowania, przepisów zakupu akcji oraz sposobu wypłaty dywidend.

Bardzo ważną częścią każdej akcji był dołączony doń arkusz kuponów umożliwiający odbiór dywidend. Przy nim znajdował się także specjalny talon – dzięki niemu można było nabyć akcję z następnej emisji z arkuszem kuponów na następny okres czasu.

Sama dywidenda (od łacińskiego dividendum – czyli „rzecz do podziału”) to aktywa pieniężne wypłacane właścicielowi papieru wartościowego jako wynagrodzenie za jego zakupienie. Jej wysokość ściśle określały przepisy i ustalenia walnych zgromadzeń akcjonariuszy.

Na terenie Polski (we wszystkich trzech zaborach) już w drugiej połowie XIX wieku zaczęły powstawać zakłady przemysłowe i większe przedsiębiorstwa, które z czasem przekształcały się w spółki akcyjne. Przykładem mogą być Przemysłowo-Handlowe Zakłady Chemiczne Ludwik Spiess i Syn. Spółka Akcyjna w Warszawie (powstała w 1823 roku na Tarchominie), Towarzystwo Wyrobów Zbożowych w Warszawie (istniejące od 1825 roku) czy Spółka Żeglugi Parowej na Rzekach Spławnych w Królestwie Polskim Andrzej hrabia Zamoyski i Spółka (założona 27 kwietnia 1848 roku). Wśród akcjonariuszy byli przede wszystkim ziemianie, bogaci mieszczanie, a nawet zagraniczni inwestorzy. Dzięki temu przemysł i sektor usługowo-wytwórczy mogły zacząć się gwałtownie rozwijać.

 Pod koniec XIX wieku spółki akcyjne tworzone były nawet przez miasta, samorządy miejskie i magistraty. Dzięki temu mogły one zdobywać fundusze potrzebne na rozwój transportu publicznego, nieruchomości miejskich czy infrastruktury (przykładowo Société Anonyme des Tramways Suburbains et Vicinaux de Varsovie [Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Tramwaje Podmiejskie i Wiejskie Warszawy] z siedzibą w Brukseli). W przemysł na ziemiach polskich inwestowały podmioty z Francji, Niemiec, Belgii, Holandii czy Rosji. Zdarzało się zatem, że inwestorami były zagraniczne firmy, towarzystwa czy fundusze oszczędnościowe. Dlatego siedziby takich spółek mieściły się także w zagranicznych aglomeracjach. Cieszyły się dużym powodzeniem i były wykupywane bardzo szybko.

Najczęściej do akcji dołączano stałą liczbę kuponów (dziesięć, dwadzieścia lub trzydzieści), odpowiadającą liczbie lat, przez które dana firma planowała wypłacać zyski swoim akcjonariuszom. Wypłaty odbywały się raz lub dwa razy w roku. Do każdego takiego arkusza dołączono także talon umożliwiający nabycie kolejnego arkusza kuponowego.

Jeżeli chodzi o formę i szatę graficzną akcji, to bardzo często stanowią one swoiste dzieła sztuki drukarskiej i litograficzne. Mają liczne ozdobniki w postaci motywów roślinnych (ramki z liści w formie bram) oraz ilustracje dotyczące działalności danej instytucji lub przedsiębiorstwa. 

Warto także dodać, że akcje były wytwarzane w szanowanych i znanych zakładach graficznych Warszawy (np. Zakład Litograficzny Maksymiliana Fajansa, Zakłady Graficzne E. i K. Koziańskich, Zakłady Drukarskie Galewski i Dau czy Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych).

Zdarzało się, że napisy na akcjach umieszczano jedynie w języku polskim, ale bardzo często spotykamy również dokumenty dwu- lub nawet trójjęzyczne (zwłaszcza po francusku, angielsku lub niemiecku).

Tekst: dr Rafał Radziwonka

[1]Staropolskie określenie monety złotej (florena czy dukata) odróżniające monetę obiegową od ówczesnej jednostki obrachunkowej – złotego polskiego. W XVIII w. było to 540 groszy – czyli 18 złotych polskich.
[2]Wedle planów manufaktury Kompanii miały zostać usytuowane w ekonomiach królewskich i wykonywać zamówienia dla wojska. Niestety, na skutek trudności produkcyjnych i finansowych Kampania Manufaktur Wełnianych zaczęła przynosić straty, zatem w latach 1770–1771 rozwiązano ją.
 

Bibliografia:
Kruczalak K., Zarys prawa handlowego, Warszawa 2001.
Kudła J., Instrumenty finansowe i ich zastosowania, Warszawa 2009.