Przedmioty po japońsku: natura materiału

Len
Len jest naturalną tkaniną, pochodzącą z lnu zwyczajnego (Linum usitatissimum), jednej z najstarszych roślin użytkowych, znaną ludzkości już od ok. 10 000 lat. Najdłuższe, najbardziej wartościowe włókna uzyskuje się ze środkowych części łodyg. Są one gładkie i sztywne, w miarę czasu nabierają elastyczności, co sprawia, że lniane tkaniny nie mechacą się i są trudne w barwieniu. Chociaż uchodzą za dość szorstkie (przynajmniej niektóre jej rodzaje), miękną w miarę użytkowania oraz z każdym praniem. Ponieważ jest to materiał podatny na zagniecenia i trudny do prasowania, zwykle nosi na sobie ślady użytkowania, co nadaje mu indywidualnego charakteru. Wyroby z lnu cieszą się sporą popularnością, m.in. dlatego, że są przewiewne, odporne na ścieranie, a ponadto u znacznej większości użytkowników nie wywołują reakcji alergicznej. Nie zapewniają również korzystnych warunków dla rozwoju bakterii, dlatego są uznawane za higieniczne. Włókna lnu są higroskopijne, czyli w znacznym stopniu absorbują wilgoć, nie elektryzują się, a przy tym szybko schną. Latem ubrania z tego materiału dają uczucie chłodu, ponieważ dobrze przewodzą ciepło i łatwo odprowadzają je z ciała do otoczenia. Lniane płótna, wytrzymałe i odporne na odkształcenia mechaniczne, są uznawane przez malarzy za świetny materiał na podobrazia. Przetarcia, będące naturalnym skutkiem użytkowania, nadają im indywidualnego charakteru. W Japonii praktykuje się znaną od średniowiecza technikę farbowania tkanin (m.in. lnu) zwaną shibori, polegającą na składaniu i zawiązywaniu materiału w taki sposób, aby barwniki w niejednakowym stopniu związały się z nim, tworząc interesujące wzory.
 

Bawełna
Jest to jedna z najstarszych tkanin naturalnych, obecnie najpopularniejsza na świecie, pochodząca z około czterdziestu gatunków roślin należących do rodzaju Gossypium. Włókna bawełny występują zwykle w formie białego puchu rosnącego w pęczkach, składającego się prawie z czystej celulozy. Z krótkich włókien rośliny produkuje się głównie watę, natomiast dłuższe, z których tworzy się przędzę, są wykorzystywane w przemyśle tekstylnym. Tkaniny bawełniane są miękkie, dzięki czemu nie podrażniają skóry, a ponadto są przewiewne, bardzo dobrze izolują ciepło i absorbują wilgoć, a przy tym są bardzo wytrzymałe na rozciąganie i trwałe. Ubrania z tego materiału bardzo rzadko powodują alergię, zazwyczaj jest ona wywołana barwnikami lub dodatkami. Bawełnę można uszlachetnić w procesie merceryzacji, wskutek którego z jej włókien usuwana jest matowa warstwa naskórka (np. przez działanie stężoną zasadą sodową). Dzięki temu zyskuje połysk, staje się jeszcze bardziej wytrzymała oraz mniej podatna na zagniecenia, a także trudniej ją zabarwić i zabrudzić. Przetarcia, będące naturalnym skutkiem użytkowania, nadają im indywidualnego charakteru.
 

Glina
Glina jest ilastą skałą osadową, której głównym składnikiem jest minerał kaolinit – Al4[(OH)8|Si4O10]. Oprócz niego zawiera m.in. kwarc, skalenie, okruchy innych skał, a niekiedy również szczątki organiczne. Przedmioty z gliny po wypaleniu należą do najtrwalszych materiałów, jeśli są odpowiednio chronione przed fizycznym zniszczeniem. Do wad gliny należy jej niejednorodność, brak wodoodporności oraz kurczenie się pod wpływem schnięcia. W miarę upływu czasu naczynia z gliny bywają bardziej podatne na pęknięcia, ze względu na wewnętrzne naprężenia oraz wahania temperatury. Powierzchowne rysy na warstwie szkliwa, którym czasami pokrywa się glinę, bywają niekiedy pożądane ze względów estetycznych. Pęknięcia naczyń glinianych, będące śladem ich indywidualnych historii, można podkreślić np. poprzez dodanie złotej farby do kleju. W ten sposób często postępuje się w Japonii, metoda ta nosi nazwę kintsugi. Również wyszczerbienia mogą nadawać indywidualny charakter przedmiotom, świadczą bowiem o ich intensywnym użytkowaniu, podobnie jak niedoskonałości powstałe w procesie ich tworzenia, będące wyrazem tego, że nie zostały wykonane fabrycznie, masowo, lecz decydujący był tu czynnik ludzki, praca artysty lub rzemieślnika. Glina należy do tych materiałów, którym twórca może łatwo, a przy tym trwale nadać indywidualny charakter. W omawianym na e-wystawie nurcie wabi-sabi niedoskonałości obiektu bynajmniej nie stanowią usprawiedliwienia niestaranności ich wykonawców, lecz są efektem naturalnego starzenia się.
 

Drewno
Drewno można nazwać naturalnym organicznym materiałem kompozytowym. Jego głównym składnikiem jest celuloza, wielocukier złożony z molekuł glukozy połączonych w długie łańcuchy tworzące wiązki – (C6H10O5)n. Stanowią one „szkielet” obiektu, spajany ligniną. Ze względu na słoje i sęki bardzo trudno byłoby znaleźć dwa kawałki drewna wyglądające tak samo, między innymi z tego powodu jest to jeden z ulubionych materiałów wykorzystywanych przez artystów i rzemieślników. Jest on też jest jednym z najlepszych izolatorów ciepła i elektryczności. Alergie wywołane materiałami drewnianymi zdarzają się bardzo rzadko. Różne gatunki drewna mogą bardzo różnić się twardością. Starzejące się drewno niekiedy ciemnieje, bywa również podatne na pęknięcia związane z wysychaniem. Z jednej strony pęknięcia nadają drewnianym przedmiotom wyjątkowego, indywidualnego charakteru, nierzadko świadczącego o jego bogatej i długiej historii, jednak – z drugiej strony – wiąże się z nimi również ryzyko zniszczenia obiektu. Drewno bywa podatne na działanie mchów, porostów, grzybów oraz owadów. Otworki wydrążone przez korniki sprawiają, że drewno wygląda na stare, dlatego niekiedy ekskluzywne wyroby drewniane celowo ostrzeliwuje się śrutem, żeby dziurki imitowały ślady po kornikach. Lakierowanie bądź malowanie w znaczący sposób podwyższa trwałość przedmiotów drewnianych.
 

Metal
Większość metali nie występuje w przyrodzie w stanie wolnym. Metale mają charakterystyczny połysk, choć niektóre z nich, bardziej reaktywne, tracą go w wyniku reakcji z tlenem, dlatego połysk ujawnia się dopiero po oczyszczeniu ich powierzchni. Dzięki tzw. swobodnym elektronom, poruszającym się pomiędzy atomami, są świetnymi przewodnikami ciepła i elektryczności, wiele z nich jest ciągliwych i kowalnych. Większość metali ma barwę srebrzystą bądź szarą. Niektóre, jak np. nikiel, chrom i kobalt, mogą wywoływać silne reakcje alergiczne. Wytarcia, wygięcia oraz rysy na przedmiotach wykonanych z metali nadają im z czasem coraz bardziej indywidualnego charakteru. Patyna na przedmiotach wykonanych ze stopów miedzi (jej głównym składnikiem jest węglan hydroksomiedzi – [Cu(OH)]2CO3) sprawia, że starzeją się one w szlachetny sposób. W tym celu specjalnie oksyduje się stal, zwłaszcza że warstwa oksydacyjna pełni również skuteczną funkcję ochronną przed korozją. W pewnych okolicznościach nawet rdza może pełnić funkcję ozdobną, zwłaszcza na starych i bardzo masywnych przedmiotach, jeśli jest powierzchniowa i nie prowadzi do destrukcji obiektu. 
 

Tekst: Marcin Dolecki
Koncepcja merytoryczna i wizualna: Blanka Melania Ciężka, Lena Wicherkiewicz
Zdjęcia: Mikołaj Kalina, Andrei Nekrasow Postprodukcja: Eliza Kowalska 

Bibliografia:
M. Chyrosz, E. Zembowicz-Sułkowska, Materiałoznawstwo odzieżowe, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1987.
Encyclopedia Britannica, https://www.britannica.com/, dostęp 25.03.2020.
Len. Właściwości i zastosowania, Polska Izba Lnu i Konopi, http://www.pilik.pl/pl/show_page/104, dostęp 9.04.2020.
P. Mastalerz, Chemia organiczna, Wydawnictwo Chemiczne, Wrocław 2000.
J. McMurry, Chemia organiczna, t. 2, tłum. W. Boczoń, H. Koroniak, J. Milecki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
I. Paleska, A. Siporska, Zagadki chemiczne, Demart, Warszawa 2012.
J. Rudolph, Chemia popularna, tłum. J. Kuryłowicz, Wiedza Powszechna, Warszawa 1977.
Textile Properties of Linen, w: Introduction to Textiles & the Textile Industry, https://study.com/academy/lesson/textile-properties-of-linen.html, dostęp 9.04.2020.
World Shibori Network, https://shibori.org/blog/, dostęp 9.04.2020.