Harcerska Poczta Polowa i Poczta Polowa Armii Krajowej

W czasie powstania warszawskiego komunikację pomiędzy rozdzielonymi powstańcami i mieszkańcami zapewniała powstańcza poczta – harcerska i Armii Krajowej. 

Geneza powstańczej poczty polowej
Wybuch powstania warszawskiego 1 sierpnia 1944 roku zaskoczył warszawiaków i rozdzielił tych, którzy zaangażowali się w walkę w powstańczych zgrupowaniach, od tych pozostających w domach, z czasem przebywających w piwnicach, a także poza miejscem zamieszkania. Brak wiadomości od krewnych, znajomych, najbliższych, napawał lękiem o ich los, powodował napięcia, emocje, rodził pytania, czy żyją, jak się czują, czy zginęli. Rozdzieleni nie mieli o sobie informacji. Czy domy, dobytek, mieszkania są całe, czy w gruzach? Warszawa szybko stawała się poszatkowanym miastem, znajdującym się pod kontrolą powstańców, ale także oddziałów niemieckich, zarówno nacierających z zewnątrz, jak i znajdujących się w rozlicznych obiektach zajętych przez jednostki Wehrmachtu, Waffen-SS oraz kolaboranckie. Ostrzał, bombardowania, walki, uniemożliwiały komunikację warszawiakom. Wielokrotnie dawali o sobie znać niemieccy dywersanci atakujący ludność cywilną i powstańców. W tak ekstremalnych warunkach potrzebna była łączność między rozdzielonymi. 

Jeszcze przed wybuchem powstania Komenda Główna Armii Krajowej przewidziała w planach w trzeciej fazie walk, po zajęciu miasta, zorganizowanie służby pocztowej. Szefostwo Służby Poczt Polowych pod kierunkiem mjr. Maksymiliana Broszkiewicza „Embicza” powołano 25 lipca 1944 roku. Miało ono zająć się całością zagadnienia w porozumieniu z Biurem Informacji i Propagandy KG AK, a także odpowiednikami w Komendzie Okręgu Warszawskiego AK. Sytuacja, jaka nastała po wybuchu powstania, zaskoczyła organizatorów skalą, na którą zareagowały Szare Szeregi.

Działalność Harcerskiej Poczty Polowej oraz Poczty Polowej AK
W organizującej się Głównej Kwaterze Szarych Szeregów „Pasiece” (I rzut) przy ulicy Wilczej 44 nowo powołany szef hm. Kazimierz Grenda „Granica” zainicjował zorganizowanie Harcerskiej Poczty Polowej (HPP) – zgodnie z instrukcją służby pomocniczej „Mafeking” z września 1943 roku, skierowaną do najmłodszych harcerzy z Zawiszy, w której, w ramach łączności, zwrócono uwagę na obsługę poczty. HPP rozpoczęła nieformalnie działalność 2 sierpnia 1944 roku, a cztery dni później została uruchomiona oficjalnie za zgodą powstańczych władz wojskowych rejonu, które powiadomiły o tym fakcie w meldunku płk. Antoniego Chruściela „Montera”. Wówczas został zorganizowany Oddział Pocztowy Warszawa Południe przy ulicy Wilczej 41 pod kierunkiem hm. Władysława Olędzkiego „Papy”. Od 1 września 1944 roku zarządzał nim hm. Leon Jankowski „Jurand”. Ten oddział HPP stał się później Główną Pocztą Polową od 5 września do 3 października 1944 roku (MHW A/I/2350). Informacja o organizującej się w pierwszej dekadzie sierpnia HPP dotarła do komendanta harcerskiej służby pomocniczej „Mafeking” hm. Przemysława Góreckiego, który dostarczył ją naczelnikowi Szarych Szeregów hm. Stanisławowi Broniewskiemu „Witoldowi” w organizującej się „Pasiece” (II rzut) przy ulicy Świętokrzyskiej 28. 

Na mocy ustaleń naczelnika z Komendą Okręgu Warszawskiego AK o zaangażowaniu się harcerzy w HPP dowództwo wojskowe położyło nacisk na cenzurę korespondencji w stanie otwartym, przestrzeganie tajemnicy wojskowej, ograniczenia liczby słów w listach do 25, co zostało potwierdzone w rozkazie nr 14 płk. Antoniego Chruściela „Montera” z 11 sierpnia 1944 roku. Na czele Harcerskiej Poczty Polowej stanął hm. Przemysław Górecki „Kuropatwa”. Oprócz wspomnianego oddziału na Wilczej 41 zostały zorganizowane następujące placówki HPP: Główna Poczta Polowa przy placu Napoleona 8 (od drugiej dekady sierpnia do 5 września 1944), oddział przy ulicy Świętokrzyskiej 28 (od 6 sierpnia do drugiej dekady sierpnia 1944) – obie jednostki podległe „Kuropatwie”; w gmachu Konserwatorium przy ulicy Okólnik 1 – komendantem był tam hm. Zbigniew Brydak „Krasnoludek” (od 6 sierpnia do początku września 1944); Oddział HPP Warszawa Zachód przy ulicy Siennej 16, następnie przy Złota 34 (druga dekada sierpnia do końca sierpnia 1944) – komendantem był Zenon Komoński „Antek” oraz Oddział HPP Czerniaków w gmachu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych przy ulicy Czerniakowskiej 231 pod kierunkiem NN ps. „Cipek”, „Baszyński” (od 8 sierpnia do połowy września 1944), który podlegał oddziałowi na Wilczej 41 w zakresie cenzury (MHW A/I/2356). Istniała również placówka zorganizowana na terenie Dworca Pocztowego (Żelazna 21, róg Alei Jerozolimskich) obsługiwana przez harcerzy-żołnierzy 2. Harcerskiej Baterii Przeciwlotniczej AK „Żbik” pod kierunkiem hm. ppor. Zdzisława Szczepańskiego „Żuka” (od 15 do 30 sierpnia 1944), z której listy ekspediowano do Głównej Poczty Polowej przy placu Napoleona lub do Oddziału Pocztowego Wilcza 41. Równolegle Szefostwo Poczt Polowych poprzez BIP Okręgu Warszawskiego AK zorganizowało Oddział Śródmieście Poczty Polowej AK przy ulicy Szpitalnej 4 pod kierunkiem Piotra Suchana „Doktora Piotra” (od 2 sierpnia do 5 września 1944) oraz przez Komendę oraz BIP V Obwodu AK Mokotów – Oddział Mokotów Poczty Polowej AK przy ulicy Tynieckiej 26 pod kierunkiem ppor. Zygmunta Niegolewskiego „Zygmunta” i ppor. Andrzeja Dąbrowskiego „Andrzeja Wybickiego” (od 6 sierpnia do 3 września 1944) (MHW A/I/2369). Listy docierały tego samego dnia w Śródmieściu, dwa, trzy dni trwało ich dostarczenie na Mokotów za pomocą sieci kanałów, a ponadto kanałami wędrowały na Stare Miasto i Żoliborz; na Czerniaków, Powiśle, okazjonalnie bardzo rzadko na Pragę. 

Przenoszeniem korespondencji, obsługą skrzynek pocztowych, zajmowali się listonosze (pocztylioni), rekrutujący się z harcerzy Zawiszy Szarych Szeregów, określani w prasie powstańczej jako „roznosiciele radości”. Angażowały się także harcerki, które prócz dostarczania korespondencji brały udział w sortowaniu listów na rejony ulic w zorganizowanych sortowniach w poszczególnych oddziałach pocztowych. W przypadku Poczty Polowej AK listy i kartki pocztowe roznosiły kolporterki BIP Komendy Okręgu Warszawskiego AK, łącznicy, a także harcerze Szarych Szeregów. W Śródmieściu Północnym zostały odnalezione w podziemiach Poczty Głównej zainstalowane na murach polskie czerwone skrzynki pocztowe, a ponadto przemalowywano skrzynki Deutsche Post Osten. W Śródmieściu Południowym wykonywano skrzynki z drewna i tektury. Wisiały one na budynkach w widocznych miejscach: dowództw oddziałów powstańczych, punktów sanitarnych, szpitali, drukarń, oddziałów pocztowych. Każda ze skrzynek została zaopatrzona w instrukcję korzystania z Poczty Polowej. 

Listy były zwolnione z opłat, natomiast apelowano o książki dla rannych leżących w szpitalach. Zgodnie z wytycznymi Komendy Okręgu Warszawskiego AK została zorganizowana cenzura, którą w przypadku HPP zajmowali się rodzice instruktorów Szarych Szeregów, na przykład Zdzisława Bytnar „Sławska”, ppor. AK, kierowała z ramienia Szefostwa Poczt Polowych pocztą dla ludności cywilnej na Wilczej 41 (MHW A/I/2354), a w przypadku Poczty Polowej AK tymi czynnościami zajmowali się kierownicy oddziałów. Podczas cenzurowania listów zwracano uwagę, aby nie podawać miejsc postoju poszczególnych jednostek wojskowych, sytuacji aprowizacyjnej, zmiennych nastrojów społecznych, starano przeciwdziałać defetyzmowi. Wprowadzono dla oddziałów powstańczych numery poczt polowych, natomiast ludność cywilna posługiwała się adresami. Wszelkie uchybienia w listach, a także oznaki i napisy niemieckie na kartkach okupacyjnych były skreślane lub zamazywane ołówkami kopiowymi, kredkami; listy i kartki pocztowe były parafowane przez cenzora, stemplowane i przekazywane po przesortowaniu na dany rejon. Zdarzało się często, że cenzura z pobłażaniem przepuszczała większą liczbę użytych słów. W wypadku braku możliwości dotarcia do adresatów, ich nieobecności w miejscu zamieszkania, zburzonych domów lub terenu zajętego przez oddziały niemieckie, list lub kartka wracała do cenzury, były opatrzone wyrazem „Zwrot” i pozostawały w archiwum danego oddziału pocztowego. Rekord przesłanych listów, w liczbie około 10 tysięcy sztuk w ciągu dnia, odnotowano 13 sierpnia 1944 roku. 

Około 20 sierpnia 1944 roku doszło do połączenia HPP i Poczty Polowej AK w jednolitą Pocztę Polową. Wraz z kurczeniem się terenu zajętego przez powstańców ograniczał się również zasięg działalności Poczty Polowej, która zakończyła formalnie swoją działalność 3 października 1944 roku. 

Kolekcja filatelistyczna Aleksandra Roszkowskiego dotycząca powstania warszawskiego 
W kolekcji Aleksandra Roszkowskiego, obok banknotów, medali, dyplomów, znajdują się 42 znaczki, listy i 31 kopert. Praktycznie prawie każdy ze wspomnianych wyżej Oddziałów Harcerskiej Poczty Polowej i Poczty Polowej AK ma swoje odzwierciedlenie w tej spuściźnie po znanym i cenionym kolekcjonerze. Większość zachowanych listów oraz kart pocztowych to pojedyncze egzemplarze, ponadto znaczki wydane w okresie powstania warszawskiego, ich próby oraz powojenne fałszerstwa. Możemy tu również odnaleźć przestemplowane znaczki obiegowe Generalnego Gubernatorstwa z nadrukiem Poczty Polowej AK (MHW A/I/2307) z oddziału zlokalizowanego przy ulicy Szpitalnej 4. Na początku września 1944 roku pojawiły się znaczki pocztowe projektu Stanisława Tomaszewskiego „Miedzy” (MHW A/I/2308) oraz ppor. Mariana Sigmunda „Nałęcza” (MHW A/I/2328). W niektórych wypadkach nalepiano znaczki tego pierwszego autora na listach, a pod koniec działalności Poczty Polowej rozdawano je na pamiątkę harcerkom, harcerzom i pracownikom oddziałów pocztowych za działalność w tej służbie.

Tekst: Julian Borkowski

Bibliografia 
J. Borkowski, Dwa powstańcze listy z harcerską lilijką, „Kronika Warszawy” 2011, nr 2, z. 146, s. 27–38.
J. Borkowski, Harcerska Poczta Polowa Oddział Czerniaków, „Materiały Historyczne Stowarzyszenia Szarych Szeregów” 2005, nr 74, s. 43–47.
J. Borkowski, Hm. ppor. Przemysław Górecki „Gozdal”, „Kuropatwa”, „Jerzy Wirski”, w służbie Szarych Szeregów i Armii Krajowej, „Materiały Historyczne Stowarzyszenia Szarych Szeregów” 2016, nr 104, s. 49–60.
J. Borkowski, Podharcmistrz „Sikora” – instruktor Szarych Szeregów i twórca powstańczych pieczątek, „Materiały Historyczne Stowarzyszenia Szarych Szeregów” 2008, nr 86, s. 23–33. 
J. Borkowski, W stulecie urodzin harcmistrza „Granicy”, „Materiały Historyczne Stowarzyszenia Szarych Szeregów” 2006, nr 79, s. 6–18.
Z. Głuszek, „Hej, chłopcy…”. Harcerze Szarych Szeregów w powstaniu warszawskim, cz. II. Powstanie, Warszawa 2001.
T. Gryżewski, Harcerska Poczta Polowa powstania warszawskiego 1944, Warszawa 1966.
J. Kasprzak, Tropami powstańczej przesyłki. Opowieść o zawiszakach – najmłodszych żołnierzach Armii Krajowej, wyd. VII, Warszawa 2009.
Katalog polskich znaków pocztowych 2006, t. II, wyd. IV, Bytom–Kraków 2006.
I. Maliszewska, S. Maliszewski, Śródmieście Północne. Warszawskie Termopile, Warszawa 2000.
I. Maliszewska, S. Maliszewski, Śródmieście Południowe. Warszawskie Termopile, Warszawa 2001.
S.F. Ozimek, Poczta powstańczej Warszawy. Geneza i działalność poczt polowych – harcerskiej i Armii Krajowej w powstaniu warszawskim, Warszawa 2003.
Szare Szeregi. Harcerze 1939–1945, red. J. Jabrzemski, t. 1, Warszawa 1988.