Cmentarza Poległych w Powstaniu - projekt Romualda Gutta i Aliny Scholtz

Znajdujący się na Woli Cmentarz Powstańców Warszawy to jedno z najważniejszych w stolicy miejsc upamiętniających poległych w 1944 roku. Jest to jednak jedynie częściowo zrealizowana wizja monumentalnego założenia z okresu powojennej odbudowy. Projektowany od 1945 roku Cmentarz Poległych w Powstaniu (ówcześnie używana nazwa) miał zajmować 13 hektarów i stanowić połączenie miejsca pochówku poległych i pomordowanych z symboliczną formą ich upamiętnienia. Za jego projekt przestrzenny odpowiedzialny był pracujący razem już od wielu lat duet: architekt Romuald Gutt i architektka krajobrazu Alina Scholtz.

Współpraca Aliny Scholtz i Romualda Gutta
Alina Scholtz i Romuald Gutt rozpoczęli współpracę w 1934 roku. Początki ich znajomości należy wiązać z Katedrą Architektury Krajobrazu i Parkoznawstwa w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, gdzie Gutt prowadził zajęcia z rysunku technicznego, a Alina była jego studentką (dyplom otrzymała w 1932 roku)[1]. Alina Scholtz projektowała ogrody modernistycznych willi autorstwa Gutta, m.in. przy ulicy Kieleckiej i Łowickiej w Warszawie. Z perspektywy ich powojennej współpracy istotniejsze były jednak ich prace związane z przestrzennymi formami symbolicznymi wykorzystującymi architekturę krajobrazu: otoczenie miejsca po dworze Piłsudskich w Zułowie oraz zwycięski projekt konkursowy na teren wokół Kopca Marszałka Józefa Piłsudskiego na Sowińcu, który pozostał niezrealizowany. Oba projekty realizowały potrzebę legitymizacji władz II Rzeczypospolitej poprzez odwołanie do korzeni narodowych, co w tym przypadku polegało na upamiętnieniu wybitnej jednostki – nieżyjącego już wówczas marszałka Piłsudskiego. Kontynuacją ich prac związanych z upamiętnieniem była działalność powojenna. 

Skala zniszczeń i ofiar II wojny światowej wymusiła nowe spojrzenie na zagadnienia przestrzennych form komemoratywnych. Architekci, urbaniści i artyści stanęli przed trudnym i nowym zadaniem – przekształceniem w monumenty przestrzeni związanych z wojenną traumą. W drugiej połowie lat 40. Gutt i Scholtz wspólnie pracowali przy cmentarzu na warszawskiej Woli, zagospodarowaniu terenu dawnego obozu zagłady w Majdanku, cmentarzu w podwarszawskich Palmirach, a w latach 60. przy realizacji Muzeum Więzienia Pawiak[2]. Romuald Gutt od lutego 1945 roku do listopada 1946 pełnił funkcję naczelnika Wydziału Muzeów i Pomników Martyrologii Polskiej przy Ministerstwie Kultury i Sztuki, był również odpowiedzialny za nadzorowanie projektów nekropolii[3]. Alina Scholtz natomiast od 1945 roku była zatrudniona w Pracowni „Zieleń” Biura Odbudowy Stolicy.

Geneza projektu
W 1945 roku w związku z odgruzowywaniem miasta i masowymi ekshumacjami powstała pilna potrzeba stworzenia cmentarza poległych w powstaniu 1944 roku. Biuro Odbudowy Stolicy wyznaczyło teren w rejonie Woli, bowiem w tej dzielnicy miały znajdować się cmentarze dla całej lewobrzeżnej Warszawy. Sam Cmentarz Poległych w Powstaniu miał zajmować obszar pomiędzy Cmentarzem Katolickim Wolskim a ulicą Redutową. Tę decyzję podjęto ze względu na symboliczną łączność z miejscami związanymi z walkami o niepodległość – jak Reduta Sowińskiego – oraz miejscami straceń z 1944 roku. Nekropolia została oddana do użytku Miejskiego Zakładu Pogrzebowego 29 listopada 1945[4]. Równolegle trwały prace projektowe. 

Założenia projektu - kompozycja i symbolika
Obszar pomiędzy Cmentarzem Wolskim a ulica Redutową obejmował teren o zróżnicowanej rzeźbie, która powstała w wyniku działających tam glinianek. Pozostałe po nich wyrobiska (widoczne na MHW 8713/Pl) wpłynęły na podjęte przez architektów decyzje co do charakteru założenia. Zachowano największą sadzawkę w zachodniej części projektowanego obszaru, a pozostałe zasypano usuwanym z terenu gruzem i przysypano ziemią. 

Główną osią założenia była droga prowadząca od głównego wejścia przy ulicy Redutowej do prostokątnego placu nabożeństw znajdującego się na obniżonym terenie, do którego prowadziły schodki. Centralny punkt placu stanowiła kaplica pełniąca zarazem funkcję mauzoleum z prochami oraz ołtarza polowego. Znajdujące się w centrum i położone na wzniesieniu mauzoleum miało mieć formę sarkofagu przykrytego dwuprzęsłowym baldachimem (MHW 8727/Pl)[5]. Elementem wzmacniającym i uplastyczniającym położone mauzoleum był staw, w którym lustro wody znajdowało się 10 metrów poniżej poziomu ulicy Wolskiej. W jego tafli miało się odbijać mauzoleum, dodatkowo przez staw od strony ulicy Wolskiej otwierała się nowa poprzeczna oś widokowa na całe założenie pomnikowe.

Monumentalna aleja główna miała dynamiczny charakter dzięki sekwencji owalnych parkowych wnętrz, które w miarę zbliżania się do placu nabożeństw stawały się coraz większe. Podobne formy widać w projekcie odbudowy Ogrodu Saskiego, również autorstwa Scholtz i Gutta). Należy w tym widzieć wpływ modernistycznego spojrzenia na kształtowanie terenów zielonych, wedle którego należało czynić to zgodnie z kompozycją architektoniczną, podporządkowując jej materię roślinną. Owalne kształty były obrysowane ciętymi żywopłotami, za którymi gęsto sadzone drzewa tworzyły ścianę domykającą kompozycję. Za placem z mauzoleum aleja zwężała się wśród wysokiej zieleni i kończyła ślepo, co można odczytać symbolicznie (choć mogło wynikać to też z zastanej sytuacji – istniejącego ogrodzenia Cmentarza Wolskiego). Główną aleję przecinały prostopadłe drogi, które od północy zakończone były niewielkimi placami z pomnikami, a po ich dwóch stronach zaplanowano kwatery masowych mogił. Poszczególne kompleksy mogił rozdzielały gęste nasadzenia, natomiast wewnętrzne pola tworzyły cięte żywopłoty.

Wśród projektów Gutta i Scholtz zgromadzonych w Muzeum Warszawy zachowały się rysunki, na których ukształtowanie alei głównej było inne niż w projekcie reprodukowanym jako realizacyjny w „Architekturze” z 1949 roku[6]. Na kalkach z MW pochodzących z 1945 roku i opisanych jako 2a i 2b (MHW 8715/Pl oraz MHW 8716/Pl), które należy uznać za pierwszą wersję projektu, ostatni owalny wykrój alei głównej w połowie przechodzi w prostokąt, który następnie zwęża się do wielkości placu z mauzoleum. Późniejszy projekt zakładał już domknięcie do końca formy owalnej, a jej przewężenie miało szerokość placu nabożeństw. Pomiędzy owalem a placem z mauzoleum dodano cztery obeliski stanowiące dominantę w krajobrazie i wyznaczające przebieg poprzecznej alei. Należy podkreślić, że charakter całego założenia był bardzo zróżnicowany – poza monumentalną aleją główną zespoły mogił tworzyły niezwykle kameralne wnętrza. Ten element należy uznać za charakterystyczny dla wielu powojennych projektów terenów zieleni Aliny Scholtz. Architekta chętnie zestawiała ze sobą przestrzeń monumentalnych, reprezentacyjnych alei z kolumnowymi drzewami w szpalerach z kameralnymi nasadzeniami, które często miały leśny charakter[7].

Nasadzenia
Planowane na terenie Cmentarza Poległych w Powstaniu nasadzenia należy podzielić na dwie grupy. Jedną stanowiły drzewa, a drugą krzewy, byliny i pnącza. Dominującym gatunkiem drzew miały być dęby, jednak brakowało ich w szkółkach, więc ostatecznie poza dębami szypułkowymi posadzono klony jawory, a także jesiony i lipy, które rosną w rzędach po dwóch stronach alei głównej. W założeniu projektowym poza masami drzew planowano posadzić też pojedyncze okazy – dominanty, m.in. dęby piramidalne, buki, lipy i żywotniki. W części zachodniej cmentarza znajdują się również dęby czerwone. Większość drzew pochodzących z warszawskich szkółek miała co najmniej pięć lat, o czym świadczy ich dzisiejszy wiek liczony na podstawie obwodu pnia. Dominującym gatunkiem przeznaczonym na żywopłoty był grab, który posadzono w szpalerach między dużymi kwaterami, a wzdłuż alei głównej i pomiędzy mniejszymi kwaterami mogił w formie ciętych żywopłotów. Dodatkowo w kilku miejscach wykorzystano również żywotniki i irgi. Same mogiły były obmurowane, powierzchnie większych obsiano trawą, mniejsze zaś obsadzono barwinkiem. Mogiły usytuowane w słonecznych miejscach zostały obsadzone różami, zgodnie ze znanym, choćby z projektu Żelazowej Woli, zamiłowaniem Scholtz do tych kwiatów. 

Stan realizacji pierwotnego projektu
Ostatecznie z rozległego projektu zgodnie z planem architektów zrealizowano jedynie przebieg alei głównej zakończonej placem we wgłębieniu terenu (bez mauzoleum), a także zachodnią i północną część kwater mogił. Rysunki tej części założenia BOS przekazało Miejskiemu Zakładowi Pogrzebowemu zimą 1946 roku, a w końcu kwietnia tego samego roku przesłało stołecznemu Wydziałowi Ogrodniczemu rysunki wykonawcze zadrzewienia tego obszaru[8]. Dziś to właśnie ta część pełni funkcję cmentarza, a przy ogrodzeniu z cmentarzem wolskim zachował się widoczny na rysunkach Gutta i Scholtz układ kwater dzielonych żywopłotami (MHW 8717/pl oraz MHW 1818/pl). Gęste nasadzenia wzdłuż alei głównej stanowią niezwykle cenny starodrzew w Parku Powstańców, który obejmuje dalszą część dawnego założenia. Jeszcze w 1946 roku powracała kwestia dokończenia całego założenia i ogrodzenia terenu. Scholtz i Gutt przez jeszcze kolejny rok projektowali różne propozycje ogrodzenia. Od symbolicznych drewnianych pali z drutem kolczastym i żywopłotem z głogu[9], przez parkan murowany z cegieł z rozbiórki, pokryty winobluszczem trójklapowym, po zwykłe ogrodzenie z siatki na podmurówce. Ostatecznie terenu nigdy nie ogrodzono. Niezrealizowanym elementem była też klasycyzująca, trójdzielna brama główna zwieńczona tympanonami, której akwarelowy rysunek Gutt wykonał w 1947 roku (MHW 8720/pl). 

Rozpoczęcie pośpiesznych pochówków – i to zanim zatwierdzono projekt – a także bardzo skomplikowany proces decyzyjny wynikający z zaangażowania w niego szeregu instytucji (m.in. Wydziału Urbanistycznego BOS, Ministerstwa Odbudowy, Ministerstwo Kultury i Sztuki oraz Wydziału Ogrodniczego m.st. Warszawy) spowodowały spory chaos realizacyjny i ostatecznie uniemożliwiły ukończenie projektu. Brakowało też wystarczających funduszy, poza tym pojawiły się problemy z dwiea prywatnymi działkami (cmentarz projektowano na 3 działkach, z czego tylko jedna była miejska, pozostałe miały być stopniowo wywłaszczane przez zarząd miejski). W związku z wzrastającą niechęcią ze strony władz, które nie chciały eksponować tematyki powstania, mimo kolejnych pochówków (do lat 50. zwożono tu prochy i szczątki ofiar) prace nad dalszą realizacją projektu przerwano. Wrócono do nich dopiero w latach 60., gdy podczas porządkowania cmentarza wykorzystano układ urbanistyczny i zieleni autorstwa Gutta i Scholtz. Realizacji tej podjął się rzeźbiarz Tadeusz Wyrzykowski, uzupełniając ją o własne ujednolicone projekty nagrobków. Ostatecznie teren cmentarza zmniejszono do 1,5 hektara, które zajmuje dziś. W 1973 roku na placu przeznaczonym w pierwotnym projekcie na kaplicę-mauzoleum stanął pomnik „Polegli Niepokonani” autorstwa rzeźbiarza Gustawa Zemły.

[1]Szerzej w biogramie Aliny Scholtz dostępnym w e-kolekcjach.
[2]E. Perlińska-Kobierzyńska, Zielone monumenty, w: Alina Scholtz. Projektantka warszawskiej zieleni, Warszawa 2021, s. 40–46.
[3]P. Kułak, Wydział Muzeów i Pomników Martyrologii w latach 1945–1954 oraz kontynuacja jego zadań do czasów współczesnych, „Muzealnictwo” 2019, s. 80.
[4]Pismo Zarządu Miejskiego Warszawy do Pracowni „Zieleń” Wydziału Urbanistycznego Biura Odbudowy Stolicy, dn. 1.02.1946 r., Archiwum Państwowe w Warszawie, BOS, syg. 2551, k. 46.
[5]Była to popularna forma upamiętnienia o wymiarze sakralnym. Niemniej nasuwa to skojarzenie z projektem z dwudziestolecia międzywojennego – baldachimu projektowanego przez Adolfa Szyszko-Bohusza nad wyjściem z grobów królewskich w katedrze na Wawelu, zob. M. Jędrzejczyk, Katalog Kraków, w: Tożsamość. 100 lat polskiej architektury, pod. B. Stelmach, K. Andrzejewska-Batko, Warszawa 2019, s. 94–95.
[6]Cmentarz poległych w powstaniu 1944 r. w Warszawie, „Architektura” 1949, nr 3, s. 74–75.
[7]N. Budnik, Zieleń i czas, w: Alina Scholtz. Projektantka warszawskiej zieleni, Warszawa 2021, s. 101–105.
[8]Notatka z realizacji w sprawie Cmentarza Poległych w Powstaniu, Archiwum Państwowe w Warszawie, BOS, syg. 2551, k. 57.
[9]Wyszczególnienie robót, Archiwum Państwowe w Warszawie, BOS, syg. 2551, k. 15.

Tekst: Ewa Perlińska-Kobierzyńska

Bibliografia
Alina Scholtz. Projektantka warszawskiej zieleni, Warszawa 2021.
Archiwum Państwowe w Warszawie, BOS, syg. 2551.
Cmentarz poległych w powstaniu 1944 r. w Warszawie, „Architektura” 1949 nr 3, s. 73–75.
Kułak P., Wydział Muzeów i Pomników Martyrologii w latach 1945–1954 oraz kontynuacja jego zadań do czasów współczesnych, „Muzealnictwo” 2019, s. 78–91.
Tożsamość. 100 lat polskiej architektury, red. B. Stelmach, K. Andrzejewska-Batko, Warszawa 2019.