ABC Bibliofila

Bibliofil to osoba, która kocha książki. Jest ich znawcą, zbiera je, zachwyca się nimi. Dobrze, że są bibliofile, ponieważ dzięki nim pewne tematy z przeszłości są zgromadzone w jednym miejscu, co pozwala o wiele lepiej je przeanalizować i tym samym dodać małą cegiełkę wiedzy na temat otaczającego nas świata. Mowa tu o pewnym rodzaju książek, np. związanych z danym tematem, autorem, wydawnictwem, bądź nietuzinkowo zdobionych, o ciekawej szacie typograficznej czy będących niegdyś w posiadaniu znanych osobistości. Bibliofil zna obiekty ze swej kolekcji tak dobrze, że jest w stanie wymienić je bez problemu z pamięci i nie chodzi tu tylko o zawartość merytoryczną czy literacką. Podobnie zresztą jest z książkami, które chciałby do tej kolekcji dołączyć. Z lubością w oczach poda informacje związane z proweniencją, liczbę kart czy cechy charakterystyczne danego egzemplarza, jak na przykład powtarzające się błędy w druku występujące wyłącznie w tym konkretnym wydaniu. Opisze budowę książki i materiał, z którego ją wykonano, ba – najprawdopodobniej poda też warsztat introligatorski, gdzie wykonano oprawę.

Bibliofil ma holistyczne podejście do książek. Interesuje go wszystko, co jest z nimi związane, ponieważ dla niego książki to bardzo osobliwe przedmioty. Zwłaszcza te stare, w których czuć historię i przeszłość ukryte między pożółkłymi stronicami w miękkich warstwach kurzu. Jeśli przyjrzeć się im bliżej, spróbować poznać je nie tylko wzrokiem, lecz także innymi zmysłami, to okaże się, że każda z nich ma niepowtarzalny charakter. Ich woń, faktura wyczuwalna pod palcami, dźwięk, który wydają przy otwieraniu czy tylko odkładaniu na półkę – te wszystkie doznania pozwalają bibliofilom lepiej zapoznać się z badanym obiektem.

Należy tutaj podkreślić, że podczas poznawania danego egzemplarza bibliofil posiłkuje się wiedzą dotyczącą różnych aspektów związanych z obiektem swojego zamiłowania – od rodzaju druku użytego do wykonania tekstu, poprzez rodzaje elementów, na które składa się książka, po informacje znajdujące się w papierze, na którym odciśnięto druk, nie kończąc. Dzięki tej wiedzy jest świadom znaczenia i wartości danego egzemplarza. Poniżej zaproponowano swego rodzaju niezbędnik w poruszaniu się po świecie związanym z książką. Można by to nazwać podstawą podstaw, która jest dobrze znana każdemu miłośnikowi zabytkowych woluminów: 

A
Abrewiatura – jest to określenie pochodzące z łaciny (abbrevo – „skracam”) oznaczające skrót w piśmie stosowany w celu zaoszczędzenia czasu i materiału pisarskiego. Kiedyś, zanim wynaleziono druk, wszelkie książki pisano ręcznie i trwało to bardzo długo (a jeśli krótko, to zapewne było nieczytelne), więc starano się zaoszczędzić na czasie i pracy. Jak by na to nie patrzeć, to współcześnie robimy podobnie, aby usprawnić czy przyspieszyć naszą pracę. 

Addenda – rzecz znacząca dla bibliofila, bo jest to ogólne określenie związane z uzupełnieniami w książkach. Takie znane dla naszego ucha to suplementy, aneksy, dodatki czy załączniki. Te mniej znane to appendiksy, paralipomenty czy parergi. 

Akant –ornament roślinny przejęty ze sztuki antycznej, który w średniowiecznych księgach był często stosowanym motywem zdobniczym.

Almanach – określenie, które w średniowieczu odnosiło się głównie do tablic kalendarza astronomicznego. Pierwsze tego typu obiekty były już znane w XIII wieku.

Później pojęcie rozszerzyło znaczenie, ponieważ almanachy to także praktyczne roczniki, które zawierają nie tylko informacje kalendarzowe, lecz także porady rolnicze, handlowe czy medyczne. Można też znaleźć w nich horoskopy, krótkie opowiadania, fakty historyczne itp.

Aby jeszcze było ciekawiej, to almanachem zwane są także periodyki lub druki okolicznościowe, w których publikowano pierwsze próby prac literackich czy naukowych różnych autorów. Już w drugiej połowie XVIII wieku tego typu almanachy stały się niezwykle interesujące pod względem bibliofilskim, ponieważ przybrały formę książki zdobniczej.

Arkusz – na pozór kojarzy się tylko z płatem papieru, który jest podstawową jednostką miary papieru. Problem, a raczej nadmiar informacji, pojawia się, kiedy dodamy do tego rzeczownika konkretny przymiotnik, np. „drukarski”, „próbny”, „rewizyjny”, „autorski”, „tytułowy” czy „wydawniczy”. Każdy z nich oznacza kompletnie co innego i nie będziemy się nad tym rozwodzić. Tak notabene nasz pierwszy arkusz, który jest powodem powstania tego wpisu, to „arkusz papieru”. 

B
Biały kruk – unikat o ogromnej wartości, praktycznie nie do zdobycia, bardzo pożądany przez kolekcjonerów i zbieraczy. Powodem owej wartości może być treść, typografia, zdobnictwo czy proweniencja. Każdy bibliofil ma swoje białe kruki, których gorliwie poszukuje, a jak tylko zdobędzie, to chroni je ze wszelką cenę.

D
Drolerie – słowo pochodzenia francuskiego (drôlerie) oznaczające motywy groteskowe, ludzkie, zwierzęce i fantastyczne wykorzystywane przy zdobieniu książek na marginesach kart. Głównie stosowane w czasach gotyku.

Druk –w ogólnym znaczeniu jest to powielanie różnymi metodami oryginałów dwuwymiarowych poprzez odciskanie pokrytej farbą formy drukowej na rozmaitych materiałach (papier, folia, tektura, płótno). Główne rodzaje druku to druk wypukły, druk wklęsły, druk płaski.

Potocznie można używać jako zamiennika do „słowa, które zostały wydrukowane”, a także do książek.

Drzeworyt – artystyczna forma druku wypukłego, w której formę drukującą (matrycę) wykonano z drewna. Z odbitek drzeworytowych korzystano nadal po wprowadzeniu książki drukowanej maszynowo, by odbić ilustracje lub inicjały. Z europejskiego punktu widzenia drzeworyt dzielimy na langowy (lub wzdłużny), stosowany od setek lat wstecz po dziś dzień oraz na drzeworyt sztorcowy, stosowany od końca XVIII wieku. Największym europejskim mistrzem ilustracji w technice drzeworytu langowego był niemiecki artysta Albrecht Dürer.

E
Ex libris – słowo pochodzenia łacińskiego oznaczające „z książki”. Exlibrisy to prawdziwa gratka dla bibliofila, ponieważ te ozdobne znaki własnościowe określają właściciela książki (aktualnego bądź wcześniejszego). Najczęściej występowały w postaci nalepek papierowych zawierających nazwę Ex libris, imię i nazwisko właściciela oraz nierzadko graficzny znak lub bardziej wyrafinowane przedstawienie, np. Exlibris Ludwika Gocla.

F
Facsimile – to wierna podobizna pierwotnego egzemplarza wykonana odręcznie, mechanicznie (druk) lub fotograficznie. Nie należy mylić facsimile z kopią, która ma na celu wierne odtworzenie oryginału za pomocą oryginalnych technik i materiałów.

Falc – element technologiczny występujący w książce i mający różne zastosowanie, zależne od miejsca. Najczęściej falc to wąski pasek papieru, białego płótna czy skóry wszyty w grzbiet bloku książki. Jest przeznaczony do przyklejania do niego tablicy, mapki lub wklejki. Występują także falce grzbietowe, pergaminowe, poprzeczne czy wyklejkowe.

Falsyfikat – inaczej sfałszowany obiekt, podrobiony w formie i treści. Głównie falsyfikaty kojarzymy z dokumentami lub dziełami sztuki.

Floratura – to rozwinięta dekoracja roślinna (także i liście akantu) wypełniająca jeden lub kilka marginesów zdobionej karty. 

Foliacja – numeracja kart rękopisu lub druku. Nie należy mylić jej z paginacją.

Folio – arkusz papieru złożony (lub wedle nomenklatury introligatorskiej „złamany”) do ½ wielkości. Można go określić także jako składkę o dwóch kartach.

G
Grzbietówka – pasek grubego papieru lub cienkiej tektury przyklejony do wewnętrznej strony grzbietu okładki. Grzbietówki pojawiają się w książkach głównie od XVII–XVIII wieku.

I
Iluminacje – ten niezwykle fascynujący termin związany jest z malarstwem i zdobieniem ksiąg rękopiśmiennych oraz inkunabułów za pomocą iluminacji i miniatur. Iluminacje bardzo często posiadają bogate ornamenty i elementy metali szlachetnych, jak złoto czy srebro w płatkach. Jest to sztuka (tak, ciągle są osoby specjalizujące się w tym rzemiośle), która była znana i stosowana od wieków – także w wielu kulturach pozaeuropejskich.

Inicjał – ozdobna pierwsza litera tekstu w rękopisie lub druku, ujęta w odpowiednie pole (kwadratowe, owalne itp.) lub zamykająca w sobie ilustrację i ornament. Inicjały występują w rękopisach już od V wieku. Od XV wieku zaczęto projektować całe alfabety inicjałów do książek drukowanych w różnych technikach drukarskich. Inicjały przetrwały do dziś, dostosowując swoją formę i treść do stylu panującego w danej epoce.

Inkunabuły – jedne z pierwszych druków w formie kodeksu, zachowują cechy ksiąg rękopiśmiennych – występuje w nich ręczne zdobnictwo inicjałów czy marginaliów. Przyjmuje się, że inkunabuły to druki wykonane od momentu wynalezienia druku do 1500 roku. Można uznać, że dla bibliofila takie dzieła to istne białe kruki. Samo słowo inkunabuł pochodzi od łacińskiego in cunabulis, co oznacza „w kołysce” lub „w pieluszkach”.

Introligator – osoba niezwykle ważna dla bibliofila, ponieważ zajmuje się oprawianiem książek. Bardzo często wartość książki jest większa, jeśli oprawił ją konkretny introligator, bądź kiedy oprawa jest wykonana niezwykle kunsztownie i precyzyjnie.

K
Kapitałka – zwana także „dzierganką”, to pleciony lub tkany paseczek umieszczony na obu końcach grzbietu bloku książkowego. Niegdyś był to element mocno i technologicznie związany z konstrukcją książki, bo kapitałkę wszywano do bloku, co zapobiegało przerywaniu arkuszy w górnej i dolnej części grzbietu składki. Później przestano wykonywać ją w ten sposób i tylko przyklejano ją na końcach bloku książkowego jako element zdobniczy.

Klocek introligatorski – dla bibliofila ważna informacja określająca całą zwartą część bloku, na którą składa się dana książka. Bardzo często się zdarzało, że kilka książek było szytych i oprawianych razem. Łączono tak kolejne tomy danego dzieła, ale nie tylko. Taki uszyty blok składający się z kilku książek nazywany jest klockiem introligatorskim. Co ciekawe, drugie i następne dzieło w tego typu obiekcie określane jest jako „adligat”. Klocki introligatorskie powstawały na zlecenie właścicieli druków, którzy zanosili je do introligatora. Było to działanie nieplanowane przez wydawcę. Jednym z powodów powstawania klocków introligatorskich był drogi koszt materiałów na oprawy.

Klocek wydawniczy – jest to ważne rozróżnienie względem klocka introligatorskiego. Klocek wydawniczy to zamierzone działanie wydawcy, w którym zbiór druków, będących osobnymi jednostkami wydawniczymi, jest mechaniczne połączony za pomocą oprawy, posiada wspólną kartę tytułową oraz wspólny spis rzeczy. Drugi i każdy kolejny druk w klockach wydawniczych określa się jako „accedit”.

Kodeks – to określenie jest bardzo ważne i często stosowane u bibliofilów w celu rozróżnienia formy książki. Niegdyś książki miały formę zwoju – kolejne arkusze papieru łączono za pomocą kleju, a następnie zwijano w rulon. Kodeks to forma książki, w której arkusze papieru składano do formatu folio (bądź jeszcze mniejszego), które następnie zszywano ze sobą w grzbiecie, a potem oprawiano. Ta postać książki pojawiła się w Europie między II a IV wiekiem naszej ery.

Krój pisma – bardzo ważny, wręcz jeden z kluczowych elementów książki. Kroje pisma dzielimy odpowiednio na kroje rękopiśmienne oraz kroje czcionek drukarskich. 

W piśmie rękopiśmiennym można wymienić (od najdawniejszych) rustykę rzymską, uncjał, semiuncjał (lub półuncjał), minuskułę karolińskaą pismo protogotyckie, pisma gotyckie (tekstura, fraktura, szwabacha, bastarda, rotunda), minuskułę humanistyczną, italikę, pismo kancelaryjne (canchellaresca), pisma barokowe, pismo rondowe, kursywę angielską, kurrentę czy spencerian.

W przypadku krojów czcionek drukarskich rodzaje pisma dzielimy na gotyckie (historczynie najstarsze, obejmujące teksturę, rotundę, bastardę, gotykoantykwę, szwabachę i frakturę), niełacińskie (greckie, cyrylica, pismo chińskie, hebrajskie, arabskie i inne) oraz łacińskie (antykwa rzymska, pisma linearne szeryfowe, pismo linearne bezszeryfowe, pisma ozdobne, pisanki).

Książka – jak tu określić książkę? Przecież książka to książka. Ciekawe, że ludzie od dawna próbowali odpowiednio zdefiniować ten rodzaj obiektu, aby uchwycić wszystkie jego cechy. Jeśli mielibyśmy określić, czym jest w swej najbardziej rozpowszechnionej formie, to określa się ją jako dokument w postaci zespołu kart, zawierający tekst przeznaczony do upowszechnienia (zarówno w formie rękopiśmiennej, jak i metodami mechanicznymi). Najczęściej kojarzone książki to obecnie dokumenty w postaci kodeksu. Współcześnie, z powodu rozwoju technologii, istnieją także książki cyfrowe, które można czytać za pomocą różnych urządzeń, tj. komputerów czy tabletów.

Kustosz – kojarzy się głównie z osobą związaną z muzeami oraz wystawami. W nomenklaturze bibliofilskiej i księgoznawczej jest to pewien element znajdujący się na kartach książek. W kodeksach rękopiśmiennych jest to oznaczenie kolejności występowania składek za pomocą liczb umieszczanych zazwyczaj na dolnym marginesie ostatniej strony składki (co ciekawe w książce drukowanej oznaczenie to określane jest jako sygnatura). Słowo pochodzi od łacińskiego custos, znaczy strażnik, co w ładnie określa funkcję kustosza w książce i w muzeum.

M
Manuskrypt – wyraz brzmiący niezwykle tajemniczo, powstały od połączenia dwóch łacińskich słów, tzn. manus (ręka) oraz scripto (pisać). Manuskrypt to po prostu rękopiśmiennie wykonany tekst.

Marginalia – zapiski umieszczone na marginesach rękopisu lub druku. Niezależnie od tego, czy zostały naniesione celowo (jako noty sygnalizujące lub objaśniające jakąś informację z tekstu), czy są to przypadkowe zapiski czytelnika, to w obu przypadkach mowa o marginaliach.

O
Oprawa – niezwykle ważny element każdej książki mającej kształt kodeksu, choć niekoniecznie wymagany, aby nazywać książkę książką. To termin obejmujący pojęcie okładki związanej z blokiem książki przy pomocy różnych zabiegów introligatorskich i służy do ochrony i ozdoby książki. Istnieje wiele rodzajów opraw, np.: biblioteczna, kartonowa, miękka, pełna, pergaminowa, płócienna, półpłócienna, twarda, tymczasowa, skórzana, półskórzana czy półtwarda. Najpiękniejszym rodzajem opraw są oprawy skórzane z bogatymi wzorami wykonanymi ślepym bądź złotym tłoczeniem, obite metalowymi okuciami. 

P
Paginacja – czy paginowanie, to po prostu numerowanie po sobie kolejno stron w rękopisie lub w druku. Obecnie to kluczowy element każdej książki, zwykle zamieszczony przy górnej lub dolnej krawędzie strony. Paginacje zaczęto już stosować w VIII wieku. Samo słowo pochodzi od łacińskiego pagina, co oznacza „stronica”.

Plano – czyli „rozłożony”. Jest to nazwa określająca arkusz papieru 
w formie rozłożonej. 

Proweniencja – swego rodzaju rodowód książki, tzn. udokumentowane znakami własnościowymi wiadomości o jej poprzednich właścicielach lub dawnej przynależności do zbioru bibliotecznego. Oznaczenia proweniencyjne stanowią niezwykłą wartość dla kolekcjonerów książek.

R
Recto – przednia strona karty, zatem w rozłożonej książce w formie kodeksu będzie to zawsze karta po prawej stronie.

Rejestr – oznaczenie w formie paska papieru lub skóry przyklejane do karty, zaznaczające ważne treści w książce. Bardzo często stosowane jest w księgach liturgicznych.

Reklamant – jest to początkowy wyraz (lub jego część) tekstu nowej składki kodeksu rękopiśmiennego, który umieszczano na końcu (pod tekstem) składki poprzedzającej w celu zabezpieczenia właściwej kolejności składek przy oprawianiu kodeksu. Takie oznaczenie kolejności składek w drukach nazywa się kustoszem. Reklamanty stosowane już były od IX wieku.

S
Silva rerum – dosłownie można to przetłumaczyć z łaciny jako „las rzeczy”. Jest to książka rękopiśmienna zawierająca zbiór materiałów z różnych dziedzin, niesystematycznie dodawanych.

Składka – zwana także legą lub arkuszem sfalcowanym – jest to wydrukowany, złożony i gotowy do uszycia arkusz książki lub broszury. Obecnie ma zazwyczaj 16 stron. W rękopiśmiennej książce średniowiecznej składka nie zawsze była odpowiednikiem arkusza. Tworzono ją z dowolnej liczby podwójnych kart, głównie dbając, aby nie była za gruba.

Stare druki – określenie stosowane w przypadku książek drukowanych, wykonanych od wynalezienia druku do 1800 roku, zatem oznacza także inkunabuły.

T
Tłoczenie – niegdyś tak nazywano druk. Określenie było stosowane głównie w przypadku książek i wiązało się z wykonywaniem ozdób na ich oprawach za pomocą tłoków lub matryc. Wyróżniamy tłoczenie na gorąco, tłoczenie reliefowe, tłoczenie ślepe czy tłoczenie złotem.

V
Verso – tylna strona karty, zatem w rozłożonej książce w formie kodeksu będzie to zawsze karta po lewej stronie.

W
Winieta – rodzaj ornamentu, który zdobi przestrzeń obok właściwego tekstu. Nazwa pochodzi od wici winnej, która używana była często jako element ornamentu w książkach rękopiśmiennych. W zdobnictwie książki ukształtowało się kilka rodzajów winiet: bordiura, frontospis, przerywnik, en tête czy finalik.

Wklejka – to pojedyncza zadrukowana kartka, zawierająca ilustrację, mapę, tabelę, wykres itp. Wklejka jest równa lub większa od formatu stronicy, przyklejona do książki w grzbiecie arkusza.

Wolumin – słowo wywodzące się od łacińskiego volumen, a tłumaczone jako „zwój”. Początkowo był to zwój papirusowy lub pergaminowy używany w starożytności jako jedyna forma książki. Później nazywano tak część dzieła wyodrębnioną z całości przez oddzielną oprawę lub kilka dzieł zszytych i oprawionych razem. 

Wyklejka – to dwukartkowa składka przyklejona lub przyszyta do pierwszego i ostatniego arkusza książki w oprawie twardej. Jej główną funkcją jest ochrona przednich i ostatnich kart bloku oraz związanie bloku z okładką. Bardzo często ma walory estetyczne i jest zdobiona.

Z
Znak własnościowy książki – znak literniczy lub graficzny wskazujący właściciela książki, określający jej przynależność do danego zbioru bibliotecznego.

Znak wodny – niezwykle ważny element występujący głównie w papierze czerpanym, a także w „zwykłym”, późniejszym. Znak wodny jest widoczny pod światło. Krótko mówiąc, to „przecienienie” układające się w konkretny wzór. Znak powstaje podczas tworzenia arkusza papieru. Na sito czerpalnicze, lub na sito, na które wylewa się masę papierową, zakłada się znak uformowany z drutu metalowego. Podczas tworzenia się arkusza papieru, w miejscu gdzie zanotowano drut, papier jest cieńszy – później po wyschnięciu masy w tym miejscu uwidacznia się znak. Dzięki znakom wodnym można określić młyn, z którego pochodzi papier czerpany, bądź papiernię, gdzie wylano papier.

Powyższe hasła zostały wyselekcjonowane subiektywnie przez autora niniejszego tekstu. Jak wspomniane zostało już wcześniej, jest to zaledwie zalążek wiedzy na temat książek, ale osoba, która chce się określać mianem znawcy książek czy bibliofila, powinna znać w/w terminy. Im większa wiedza z zakresu historii, historii sztuki oraz dziedziny, z jakiej pochodzą obiekty będące w obszarze zainteresowań kolekcjonera, tym większa szansa na natrafienie na prawdziwego białego kruka i poszerzenie swojej kolekcji o wartościowy dla nas egzemplarz.

Tekst: Piotr Popławski

Bibliografia:
Encyklopedia książki. T. 1: Eseje, A-J. T. 2: K-Z, red. Anna Żbikowska-Migoń i Marta Skalska-Zlat, Wrocław 2017.
Encyklopedia Wiedzy o Książce (EWoK), red. Aleksander Birkenmajer, Wrocław 1971.
Encyklopedia Powszechna Ultima Thule, T. 2, Warszawa 1931.