Tajniki konserwacji zabytkowego księgozbioru Ludwika Gocla

W roku 1964 Muzeum Historyczne m.st. Warszawy (obecnie Muzeum Warszawy) stało się właścicielem prywatnej kolekcji Ludwika Gocla – historyka, antykwariusza oraz kolekcjonera. Większą część liczącego ponad cztery tysiące obiektów zbioru stanowią takie, które związane są z powstaniem listopadowym, Wielką Emigracją jako jego następstwem (1815–1860) oraz Wiosną Ludów. W księgozbiorze znalazły się rzadkie wydawnictwa, komplety czasopism krajowych i zagranicznych, druki zwarte, literatura piękna (w tym pierwsze wydania romantyków), druki ulotne oraz rękopisy[1]. Obiekty trafiły do inwentarza Biblioteki Muzeum Warszawy i znajdują się tam po dziś dzień[2].

Remont Siedziby Głównej Muzeum Warszawy przy Rynku Starego Miasta 28–36, który skończył się w 2017 roku, pozwolił na wyeksponowanie zabytkowych woluminów w specjalnie utworzonym Gabinecie Ludwika Gocla. Gabinet mieści się na III piętrze kamienicy nr 36 i można go zwiedzać w ramach ekspozycji stałej.

Przyjmując w darze zbiór Ludwika Gocla, Muzeum Warszawy zobowiązało się do opieki nad nim, udostępniania go badaczom i szerokiej publiczności, a także do nierozdzielania zbioru, czyli przechowywania i eksponowania go w odrębnym pomieszczeniu, które nosi imię darczyńcy.

Konserwacja obiektów, zwłaszcza najstarszych woluminów z XIX wieku, jest dla Muzeum Warszawy zadaniem kluczowym, choć jednocześnie – trudnym i bardzo drogim. Jednak kwestia ta jest bardzo istotna również dlatego, że w czasie powstania Warszawskiego Muzeum straciło 60% swoich przedwojennych zbiorów.

Obiekty księgozbioru Gocla w większości zachowane są w średnim bądź dobrym stanie[3]. Niestety, niektóre z przedmiotów znajdują się w złym stanie – aby je chronić, w 2019 roku[4] Muzeum zaczęło szukać źródeł finansowania, by przeprowadzić konserwację najbardziej cennych i zniszczonych pozycji. Najpierw określono ogólny stan zachowania kolekcji, a następnie wytypowano 53 obiekty o zróżnicowanej technologii wykonania, które wymagały najpilniejszej uwagi[5].

W 2021 roku Muzeum Warszawy otrzymało dofinansowanie od Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury w ramach programu „Wspieranie działań muzealnych” na zrealizowanie zadania „Konserwacja zabytkowych woluminów księgozbioru Ludwika Gocla”[6]. 

Z cennego księgozbioru Ludwika Gocla do konserwacji i restauracji wybrano obiekty najbardziej reprezentacyjne i jednocześnie takie, które uległy największym uszkodzeniom. Celem zabiegów było zahamowanie degradacji poszczególnych materiałów, naprawa zniszczeń oraz przywrócenie książkom walorów użytkowych oraz ekspozycyjnych. Ważne było też to, aby można było bezpiecznie korzystać z odnowionych książek. Obiekty przechowywane są w bibliotece muzealnej i po konserwacji mają być udostępniane badaczom.

Sposób wybierania książek do konserwacji:
Podczas wyboru książek przeznaczonych do konserwacji sugerowano się różnymi kryteriami, które pomogły określić, jaki obiekt powinien w pierwszej kolejności znaleźć się na tworzonej liście. Można powiedzieć, że jedne kryteria skupiły się na kwestiach związanych z technologią wykonania i stanem zachowania książek, a drugie na wartości merytorycznej i historycznej danego egzemplarza.

W ten sposób uznano, że przede wszystkim należy zająć się najstarszymi obiektami pochodzącymi z XIX wieku, które jednocześnie mają najgorszy stan zachowania, a jednocześnie posiadają oprawę indywidualną (tzn. wykonaną na prywatne zlecenie u introligatora)[7].

Kolejną regułą, którą się kierowano, była rzadkość występowania danej książki na rynku antykwarycznym. Przykładem takich obiektów są pojedyncze egzemplarze czasopism pochodzących z drukarń emigracyjnych, np. „Rozkazy dzienne do woyska polskiego” z pieczęciami i podpisami oficerów z 1830 roku we wspólnej oprawie czy krótko wydawane i ciężko dostępne satyryczne pismo z czasów powstania listopadowego „Tandeciarz. Pismo bardzo pożyteczne”[8].

Przy typowaniu obiektów ważnym wyznacznikiem była też wysokość nakładu danej publikacji. Dla przykładu: Skargę prokuratora jeneralnego przy Sądzie Sejmowym z 1828 roku wydrukowano w zaledwie stu egzemplarzach na papierze pergaminowym, a Słowo pociechy. Rozmyślania religijno-polityczne nad Męczeństwem i przyszedłem zmartwychwstaniem Polski w 1841 roku odbito w Paryżu jedynie w 200 egzemplarzach[9]. 

Kolejnym wskaźnikiem była wartość woluminu jako źródła informacji historycznej o epoce –przykładem jest Nowy Kalendarzyk Polityczny na rok 1826, który zwiera historyczno-statystyczny opis Miasta Stołecznego Warszawy, aktualne spisy urzędników Królestwa Polskiego oraz opis struktury organu sądownictwa.

Ostatnim kryterium była wartość danego egzemplarza dla historii literatury polskiej. Przykładem takiej książki jest pierwsze wydanie Xiędza Marka Juliusza Słowackiego z 1843 roku z Paryża.

Stosując wyżej wspomniane drogowskazy, wytypowano 53 książki do konserwacji zewnętrznej.

Stan zachowania ksiąg
Wybrane księgi były w stanie, który wskazywał na konieczność przeprowadzenia konserwacji. Obiekty miały uszkodzenia wynikające z użytkowania (np.: pękające przeguby okładek, przetarcia elementów oprawy, przedarcia kart, zagniecenia kart) czy konstrukcyjne[10] (np. łączenie oprawy z blokiem kart tak, że podczas czytania książka musiała się zniszczyć, lub wykonane dawno temu niefachowe naprawy). Książki niszczyły się też od kontaktu z wodą – niektóre zostały zalane, co spowodowało, że się zdeformowały. Dodatkowo w wilgotnym środowisku rozwijało się życie mikrobiologiczne, które osłabiło całą książkę i zwiększyło jej podatność na uszkodzenia mechaniczne. Wszystko to powodowało, że korzystanie z tych książek narażało je na dalsze uszkodzenia.

Technologia wykonania ksiąg
Obiekty wytypowane do konserwacji mają bardzo różne oprawy. Na przykład oprawy papierowe wykonywano np. z papierów marmurkowych, klajstrowych lub ozdobnych papierów maszynowych, które imitują skórę. Oprawy skórzane bardzo często posiadają tłoczenia na sucho oraz tłoczenia złotem. Na grzbietach występują wyciski tytulatury lub ornamentalnych ozdobników. W zbiorze jest też sporo klocków introligatorskich[11], czyli kilku dzieł oprawionych razem[12].

Niektóre książki były oprawione u tych samych introligatorów lub w jednym warsztacie, co można rozpoznać, porównując różne szczegóły technologiczne[13].

Karty książek wykonane są z papierów czerpanych i maszynowych. Zdarza się też, że oba rodzaje występują w jednym obiekcie – np. cały blok wykonano z papieru maszynowego, a wyklejki z papieru czerpanego.

Książki z papierem czerpanym posiadają znaki wodne, inaczej filigrany, określające papiernię, w której wykonano dany materiał[14].

Podczas prac odkryto też, że w celach konstrukcyjnych wykorzystane zostały fragmenty papieru pochodzące z innych obiektów, czyli makulaturę. W obiekcie nr 813 do oklejenia grzbietu bloku wykorzystany został fragment papierowej okładki tymczasowej, w którą obiekt ten pierwotnie był oprawiony. Na fragmencie znajduje się tytuł książki. Scyzury, czyli wzmocnienia łączeń bloku z okładką, także wykonano z makulatury – z papierów czerpanych pochodzących z rękopisu. Widać na nich zapiski atramentem żelazowo-galusowym.

Innym ciekawym przykładem oprawy było wtórne oklejenie okładek nowym papierem. W ten sposób przykryto poprzednio wykorzystany materiał. W jednym z obiektów (nr 12) pod papierami oklejkowymi znajdują się oryginalne, piękne papiery barwione w technice ebru[15].

Ciekawostką jest zaobserwowanie odręcznych notatek introligatora na elementach oprawy. W książce nr 30 po odłączeniu górnej wyklejki od okładki ukazały się wykonane przez introligatora ołówkiem „projekty” szyldzika zamieszczonego później na grzbiecie oprawy.

Przeprowadzone działania konserwatorskie
Na początku procesu konserwacji wszystkie obiekty zostały sfotografowane i opisane, a potem przebadane mikrobiologicznie. Badania te pozwoliły stwierdzić, że występuje zagrożenie mikrobiologiczne, dlatego trzeba było przeprowadzić dezynfekcję książek w specjalnej komorze gazowej. Tak przygotowane obiekty następnie poddano badaniu pH, po czym można było przejść do właściwych prac konserwatorskich. 

Dla każdego obiektu stworzono indywidulany plan prac konserwatorskich. Plany te wymagały aktualizowania na bieżąco, ponieważ często w trakcie przeprowadzania zabiegów okazywało się, że problemy wynikające z konstrukcji obiektu są większe, niż sądzono na początku. Jednak nie można było określić ich rozmiarów przed rozmontowaniem przynajmniej części – lub całości – oprawy.

Typowymi przeprowadzonymi zabiegami konserwatorskimi były takie czynności, jak naprawienie i/lub uzupełnienie miejsc zniszczonych czy wzmocnienie elementów konstrukcyjnych książki pozwalających na swobodne użytkowanie. Wszystkie obiekty przeszły też zabieg odkwaszania, który spowalnia degradację papieru.

Dodatkowym elementem prac było wykonanie retuszu scalającego optycznie (zróżnicowanego, zależnego od danego obiektu) oraz stworzenie opakowań, w postaci pudeł i futerałów, z materiałów bezkwasowych, w których przechowywane będą zakonserwowane egzemplarze.

Pod względem przeprowadzonych prac obiekty można podzielić na trzy grupy. Do pierwszej należą te, które zostały rozmontowane na części i przeszły pełną konserwację (kąpiele wodne, odkwaszenie, wzmacnianie strukturalne, podklejanie przedarć, uzupełnianie ubytków). Były też obiekty, które zostały zakonserwowane bez demontowania oprawy (tzw. praca w bloku). I w końcu były także takie, które wymagały naprawienia oprawy – w tym celu trzeba było ją odłączyć od książki.

Wszystkie te prace pozowliły podnieść standardy związane z przechowywaniem obiektów z Gabinetu Ludwika Gocla. Po konserwacji obiekty są przechowywane w specjalnych opakowaniach, co stanowi dodatkową ochronę. Dzięki przeprowadzonym naprawom badacze i pasjonaci epoki będą mogli bezpieczniej korzystać z kolekcji.

Tekst: Piotr Popławski, Katarzyna Žák -Caplot

[1]Kolekcja zawiera także pozycje nieznane Estreicherowi. Wartość księgozbioru jako źródła wiedzy podwyższa dodatkowo fakt, że został on zinwentaryzowany i opracowany przez specjalistów – historyków, historyków sztuki i bibliotekarzy, a szczegółowe informacje wraz z opracowaniem na jego temat zawarte w publikacji Katalog zbiorów Ludwika Gocla. Powstanie listopadowe i wielka Emigracja, t. 1: Księgozbiór, oprac. S. Ciepłowski, Warszawa 1975. Opracowanie posiada noty bibliograficzne odnoszące się do poszczególnych pozycji oraz indeksy nazwisk, proweniencji i konkordancji. Katalog dostępny jest online w Mazowieckiej Bibliotece Cyfrowej.
[2]Jako że obiekty znajdują się w inwentarzu bibliotecznym – a nie muzealnym – pod względem prawnym stanowią zupełnie inną kategorię obiektów.
[3]W latach 2006–2009 dzięki dotacji MKiDN przeprowadzono kompleksowe prace konserwatorskie obejmujące zbiór rycin, akwarel, rysunków i nut z kolekcji Ludwika Gocla (łącznie 474 obiekty), przywracając im walory ekspozycyjne.
[4]Od 2015 roku Muzeum Warszawy posiada własną pracownię konserwacji papieru i pełnoetatowych konserwatorów papieru. Od 2021 roku zespół liczy aż trzy osoby, a pracownię przemianowano na Pracownię Konserwacji Papieru i Fotografii.
[5]Numery inwentarzowe: 12, 25, 29, 30, 31, 34, 41, 51, 53, 58, 59, 60, 65, 69, 70-71, 104, 120, 659, 660, 813, 814, 817, 846, 1319, 1320, 1333, 1337, 1338, 1340, 1341, 1401, 1444, 1475, 1493, 1498, 1502, 1506, 1513, 1515, 1531, 1517, 1522, 1524, 1610, 1847, 1876, 2892, 2893, 2896.
[6]Celem zadania jest konserwacja zabytkowych woluminów wybranych z unikatowego księgozbioru Ludwika Gocla, będącego częścią kolekcji przekazanej przez właściciela do Muzeum Warszawy. W ramach zadania planowane jest przeprowadzenie gruntownej konserwacji 53 druków zwartych z księgozbioru Ludwika Gocla. 
Zadanie obejmuje działania edukacyjne i komunikacyjne mające na celu upowszechnianie wiedzy o znaczeniu 
i dostępności zbioru, a także popularyzowanie informacji o zasobach Muzeum Warszawy jako istotnego źródła wiedzy o dziedzictwie regionu. Całkowita wartość zadania wyniosła 194 668,80 zł, projekt skończył się w grudniu 2022 r. Działania konserwacyjne podzielono na dwa etapy – w latach 2021 (20 obiektów) i 2022 (33 obiekty). Prace przeprowadziła firma REWARS. W przyszłości planowana jest kontynuacja prac rozpoczętych w 2019 roku.
[7]W tym przypadku pozwolono na nieliczne wyjątki. Ze względu na stan zachowania i wartość merytoryczną do konserwacji przeznaczono też obiekty będące jeszcze w tymczasowej oprawie wydawniczej.
[8]„Tandeciarz” to jedno z pism, gdzie publikowano poezję polityczną czasów stanisławowskich, której przekaz był bardzo aktualny i korespondował z sytuacją polityczną i narodową na początku XIX w. na ziemiach polskich (m.in detronizacja cara jako króla polskiego i uznania powstania za narodowe). Zob.: B. Wolska, Tomasz Ujazdowski, wydawca „Tandeciarza”, „Prace Polonistyczne” 1975, nr 31, s. 175–176.
[9]Wybrane do konserwacji obiekty w wielu przypadkach publikowane były w bardzo niskich nakładach (100–200 egz.) w wydawnictwach emigracyjnych. Niektóre są niepowtarzalne – to wspólnie oprawione materiały, które łączy tylko tematyka. Unikatowość tego zabiegu zwiększa fakt, iż analizy i doboru materiałów dokonywał sam kolekcjoner.
[10]Te zostały zaobserwowane podczas prac konserwatorskich. Do najpoważniejszych zaliczyć można stosowanie materiałów (tektur okładek, papierów wyklejek) o kierunku przeciwnym w stosunku do grzbietów bloków, uproszczenia w łączeniu okładek z blokiem poprzez stosowanie jedynie papieru do oklejenia grzbietu, którego przedłużenia wraz z wyklejkami stanowią jedyne elementy łączące blok z okładką.
[11]Są to np. obiekty 1515 i 1531.
[12]Zob. Encyklopedia Wiedzy o Książce, red. A. Birkenmajer, Wrocław 1971, s. 1171.
[13]Są to np. nr inwentarzowe: 25, 29, 30, 41, 51, 53, 60, 65.
[14]Tamże, s. 2627.
[15]Ebru to turecka technika tworzenia ozdobnych papierów marmurkowych polegająca na odciśnięciu papieru na roztworze wodnym karagenu, na którym pływa przygotowany wcześniej wzór kolorystyczny wykonany za pomocą farb.