Sprawiedliwi wśród Narodów Świata w pamiątkach Muzeum Warszawy

Pudełko ze skrytką, sfałszowana niemiecka pieczątka, pasiak obozowy, karta pocztowa, fotografia i dwa portrety: malarski i rzeźbiarski. Te z pozoru niezwiązane ze sobą obiekty ze zbiorów Muzeum Warszawy łączą postaci pięciorga Sprawiedliwych: Stanisława Świtala, Urszuli Głowackiej, księdza Marcelego Godlewskiego, Janusza Durko i Marii Falskiej. W 80. rocznicę powstania w getcie warszawskim prezentujemy ich sylwetki, przybliżamy ich historię.

Odznaczenie „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” przyznawane jest osobom lub rodzinom, które podczas II wojny światowej w krajach okupowanych przez III Rzeszę, w sposób bezinteresowny i nie bacząc na ryzyko utraty życia, ratowały Żydów. Tytuł oraz medal nadaje, począwszy od 1963 roku, Instytut Jad Waszem w Jerozolimie. Na awersie medalu znalazła się wywodząca się z Talmudu dewiza: „Kto ratuje jedno życie, ratuje cały świat”. Napis ten umieszczono wokół kuli ziemskiej. 

1 stycznia 1981 roku nagrodzony został Stanisław Śwital „Walery Wronowski” (1900–1982) za uratowanie siedmiu żołnierzy żydowskich z Armii Ludowej, należących wcześniej do Żydowskiej Organizacji Bojowej. W grupie tej znaleźli się m.in. Marek Edelman, Icchak („Antek”) Cukierman, Cywia Lubetkin-Cukierman czy Julian Fiszgrund. Wszyscy oni przebywali w skrajnie trudnych warunkach przy ulicy Promyka 43 na Żoliborzu, a następnie dzięki ekipie lekarskiej pod wodzą Aliny Margolis dotarli do szpitalika przy ulicy POW 39 na Boernerowie. 

W roku 1975 Stanisław Śwital ofiarował do zbiorów Muzeum pudełko (MWH 23101), w którym zamaskowana była konspiracyjna skrytka. Tekturowe pudełko zostało oklejone brązowym tłoczonym papierem, imitującym skórę węża, ma też naroża wzmocnione blachą i uchylne wieczko. W zewnętrznej ramce pudełka umieszczono wyższy, wyjmowany wkład, podzielony na przegródki – dwie górne równej wielkości i szerszą dolną. Pudełko ma podwójne dno, dzięki czemu można było ukrywać w nim rozkazy i meldunki pisane na niewielkich, złożonych kartkach lub papierze przebitkowym. Po ukryciu w pudełku konspiracyjnych papierów wypełniano je przyborami do szycia. Wkładkę przyszpilało się do pudełka, aby zapobiec wypadnięciu zawartości na przykład podczas ewentualnej rewizji na ulicy. Przedmiot z włożonymi wewnątrz dokumentami konspiracyjnymi Stanisław Śwital przekazywał wyznaczonym łączniczkom do przeniesienia do placówek medycznych, których personel brał udział w konspiracji, do lokali konspiracyjnych i lekarzy, a w drugą stronę przenoszone były meldunki i pisma do szefa sanitarnego I Obwodu Śródmieście Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej. 

W pudełku znalazła się pieczątka niemiecka (MHW 23102), która została przygotowana przez komórkę legalizacyjną Armii Krajowej do fałszowania dokumentów dla celów konspiracyjnych. Okrągła, bez uchwytu, wycięta w drewnie i metalu, zawiera orła niemieckiego ze swastyką („gapę”) i napis na otoku: „Staatliche Polizeiverwaltung/Thorn/11/”. Miała ona jakoby służyć placówce policji niemieckiej w Toruniu. Za jej pomocą podrabiano dokumenty potrzebne konspiracyjnemu sanitariatowi, wykorzystywane prawdopodobnie m.in. do ratowania Żydów przebywających w getcie, do wydawania opinii sanitarnych, a także do ułatwienia działań konspiratorom z Armii Krajowej na terenie Warszawy. 

26 grudnia 1995 roku tytuł Sprawiedliwej przyznano Urszuli Głowackiej (1921–2021) za przechowywanie w swoim mieszkaniu przy ulicy Wilczej 54 wyprowadzonej z warszawskiego getta Jadwigi Kon. Głowacka ukrywała swoją szkolną koleżankę i harcerkę od 15 listopada 1940 roku do początku 1942 roku. Kon posługiwała się wówczas fałszywymi dokumentami i występowała jako Krystyna Kowalska. Ponieważ została wykryta przez sąsiadów, została przeniesiona do majątku Kawęczyn koło Radzynia. Zajmowała się tam nauczaniem i przetrwała wojnę.
 

Urszula Głowacka była harcerką Szarych Szeregów i członkinią Organizacji Małego Sabotażu „Wawer”. Do zbiorów Muzeum przekazała otrzymany od nieznanego więźnia pasiak z obozu koncentracyjnego KL Auschwitz (MHW 30421). Jest to bluza z kołnierzykiem w niebiesko-szare pionowe pasy, na lewej piersi Głowacka naszyła biały kawałek materiału i własnoręcznie napisała numer obozowy: P 2598. Pasiak ma obcięty rękaw, a drugiego brakuje. Podobny pasiak nosiła od 1943 roku po pobycie na Pawiaku, przebywając w obozie koncentracyjnym. Przeżywała tam głód, pracowała ponad siły, zmagała się ze złymi warunkami sanitarno-egzystencjalnymi oraz doświadczała nieludzkiego traktowania. Mimo to wspierała pomocą uwięzione kobiety. W styczniu 1945 roku uciekła z transportu pieszego skierowanego w głąb Niemiec. Przebrała się w cywilne ubranie. Głowacka przeżyła wojnę, a otrzymany pasiak traktowała jak relikwię oraz jako widoczny znak tamtych tragicznych dni. 

Ksiądz Marceli Godlewski (1865–1945) nagrodzony został pośmiertnie – w 2010 roku. W zbiorach Muzeum Warszawy można odnaleźć pocztówkę, na której został uwieczniony około 1920 roku w Warszawie (AF 35957). Karta pocztowa została wykonana w zakładzie fotograficznym przy ulicy Marszałkowskiej 151 na papierze fotograficznym londyńskiej firmy Kodak. Ksiądz Godlewski był proboszczem parafii Wszystkich Świętych przy placu Grzybowskim 3/5 w Warszawie. W tym czasie współpracował z Weroniką Jabłkowską, kierowniczką biblioteki Polskiej Macierzy Szkolnej zorganizowanej przy tej parafii, prowadzącej również koło młodzieżowe. Ksiądz Godlewski ofiarował jej tę pocztówkę, która przetrwała wojnę. Córka Weroniki, Aniela Jabłkowska-Sochańska, podarowała ją w 2013 roku do zbiorów Muzeum.

W czasie, gdy powstała ta pocztówka, ksiądz Godlewski był zwolennikiem Narodowej Demokracji i głosił antysemickie poglądy. Podczas II wojny światowej prowadzona przezeń parafia Wszystkich Świętych znalazła się na terenie getta, w którym Niemcy stłoczyli ludność żydowską. Wtedy proboszcz radykalnie zmienił poglądy. Postanowił za wszelką cenę i z narażeniem życia ratować Żydów. Brał udział w przemycaniu żywności i lekarstw, wystawiał fałszywe metryki oraz starał się o wyrobienie dokumentów niezbędnych Żydom do przetrwania. Do zimy 1941 roku prowadził jadłodajnię dla głodujących mieszkańców getta. Na terenie parafii ukrywał ponad setkę Żydów, zaś według szacunków mógł pomóc około trzem tysiącom. Wśród przechowywanych osób znaleźli się między innymi rodzina Ludwika Zamenhofa czy Ludwik Hirszfeld. Podczas akcji likwidacyjnej w getcie w lipcu 1942 roku ksiądz Godlewski musiał opuścić parafię, a większość Żydów, którym niósł pomoc, została zgładzona w Treblince. 

Dwa portrety – malarski i rzeźbiarski – przywołują pamięć o profesorze Januszu Durko (1915–2017), dyrektorze Muzeum Historycznego m.st. Warszawy w latach 1951–2003. Obraz autorstwa Mariana Wyrożemskiego przedstawia wizerunek profesora ujęty realistycznie z nieco idealizującą stylizacją. Artysta posłużył się jednolitą kolorystyką utrzymaną w tonach szarości, brązach, beżach i bieli. Drugim przykładem jest rzeźba – Głowa profesora Janusza Durko (MHW 25224) wykonana przez znaną rzeźbiarkę Zofię Wolską, uczennicę Xawerego Dunikowskiego, która współpracowała z artystą do jego śmierci w 1965 roku. Rzeźba została wykonana w latach 1998–1999 w brązie odlanym. Jest patynowana. Rodzaj uzyskanej przez rzeźbiarkę faktury określa się mianem faktury agresywnej - łapie ona światło w zależności od kąta padania, co sprawia, że twarz modela zmienia oblicze. 

W okresie okupacji Janusz Durko jako sekretarz i członek Zarządu Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego w Warszawie zatrudniał Żydów posługujących się fałszywymi dokumentami. Od jesieni 1942 roku razem z żoną Janiną udzielili schronienia około 20 Żydom z warszawskiego getta. Na wypadek ewentualnego donosu ze strony sąsiadów organizowali oni kryjówki. Za udzieloną pomoc małżeństwo Durko zostało 18 kwietnia 1989 roku nagrodzone tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. 

Maria (Maryna) Falska (1877–1944) uhonorowana została pośmiertnie. Od 1928 roku prowadziła na Bielanach placówkę wychowawczą „Nasz Dom”, gdzie wychowywała sieroty, angażowała się w zapewnienie bytu, żywności i odzieży i wykształcenie dzieci będących pod jej opieką. Cechowała się opanowaniem, odwagą i dużą wiedzą. Współpracowała z doktorem Henrykiem Goldszmitem (Januszem Korczakiem) w sferze rozwiązywania problemów wychowawczych, bywała w Domu Sierot przy ulicy Krochmalnej 92. 

Podczas II wojny światowej, widząc trudną sytuację najbiedniejszych, zdecydowała się przyjąć grupę żydowskich dzieci do „Naszego Domu”. Zapewniła im fałszywe metryki chrztu i opracowała wiarygodne historie pochodzenia. Kilkanaścioro dzieci żydowskich było w różnym wieku. Falska otoczyła je opieką podczas pobytu w zakładzie wychowawczym. W 1985 roku dzięki świadectwom ocalałych żydowskich wychowanków przyznano jej tytuł Sprawiedliwej wśród Narodów Świata, a Hanna Gdalewicz (Chana Fiszgrund) jedna z ocalałych dziewczynek, występująca wówczas pod przybranym nazwiskiem Heleny Falkowskiej, zasadziła w parku w Jad Waszem drzewko pamięci. 

W zbiorach Pracowni Korczakianum (stanowi ona oddział Muzeum Warszawy) zachowała się fotografia tabliczki poświęconej Marii Falskiej z Jad Waszem wykonana po 1985 roku w Jerozolimie. Autor zdjęcia nie jest znany (MHW 315/JK). Fotografia przedstawia prostokątną metalową tabliczkę z czterema mocowaniami wbitymi w ziemię, na której znalazł się napis w językach hebrajskim, polskim i angielskim: „Maryna Falska / Poland”. Tabliczka została umieszczona w Parku Sprawiedliwych wśród Narodów Świata na Wzgórzu Pamięci w Jerozolimie.

Przykład aktywności Polaków uhonorowanych tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata pokazuje ludzką solidarność niezależnie od narodowości. Osoby te stanowią wzór dla następnych pokoleń – swoim przykładem udowodnili, czym należy się kierować wobec drugiego człowieka i jaką przyjąć postawę w skrajnych sytuacjach toczącego się życia. 

Tekst: Julian Borkowski

Bibliografia: 
Główna Biblioteka Lekarska – Izba Lekarska Warszawsko-Białostocka, Teczki personalne Stanisława Świtala i Lesława Węgrzynowskiego.
Muzeum Warszawy – Pracownia Korczakianum, Teczka Stanisława Świtala z materiałami biograficznymi oraz Teczka Hanny Gdalewicz z materiałami biograficznymi.
S. Bayer, Warszawska powstańcza służba zdrowia obwodu Śródmieście, „Przegląd Lekarski”, 1976, nr 1, s. 125–129.
W. Bereś, K. Burnetko, Edelman. Życie. Do końca, Warszawa 2019.
Bohaterowie „Kamieni na szaniec” w świetle dokumentów, wstęp, oprac. i wybór tekstów T. Strzembosz, Warszawa 1996.
J. Borkowski, Działalność Urszuli Głowackiej „Urki” w Szarych Szeregach i w Organizacji Małego Sabotażu „Wawer”, więźniarki Pawiaka i KL Auschwitz, „Materiały Historyczne Stowarzyszenia Szarych Szeregów”, Warszawa 2018, nr 106, s. 55–67.
M. Falska, Nasz Dom. Zrozumieć, porozumieć się, poznać, t. I, wybór i opracowanie M. Ciesielska, B. Puszkin, Warszawa 2007.
M. Edelman, Nieznane zapiski o getcie warszawskim, oprac. M. Martyna Rusiniak-Karwat, Warszawa 2017.
S. Maliszewski, „Emma” wywiad rzeka z Marią Straszewską, Warszawa 2011.
C. Michalski, Wojna warszawsko-niemiecka, wyd. 2, Warszawa 1974.
Z. Śliwicki, Meldunek z Pawiaka, Warszawa 1974.
S. Śwital, Siedmioro z ulicy Promyka, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1968, nr 65–66 (1968), s. 207–210.
Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, oprac. W. Bartoszewski i Z. Lewinówna, Kraków 1966.
https://sprawiedliwi.org.pl/node/6654 (dostęp 27 marca 2023)