Nov. 26, 2020 | Blanka Melania Ciężka
Autorzy e-wystawy Przedmioty po japońsku proponują spojrzenie na proste przedmioty życia codziennego pochodzące z Warszawy, będące wytworami kultury środkowoeuropejskiej poprzez pryzmat estetyki japońskiej.
Założenia estetyki japońskiej od dawna są integralną częścią globalnej myśli estetycznej. Wiąże się to przede wszystkim z zaistnieniem tzw. kultury wyczerpania w zachodniej cywilizacji, gdzie piękno uzyskało wymiar bezwzględny i absolutny lub – wręcz przeciwnie – uległo degradacji. Obiekty biorące udział w prezentacji to przedmioty dawnego życia codziennego. Niegdyś pełniące określoną funkcję użytkową, dziś są muzealiami, cenionymi nie ze względu na cechy formalne, ale dlatego, że stanowią świadectwo kultury danego okresu. Jednak ich odbiór i to, jak oddziałują na odbiorcę, zmienia się z chwilą, gdy przyjrzymy się im przez pryzmat wartości uprzywilejowanych przez japońską myśl estetyczną, takich jak sugestia, nieregularność, prostota czy nietrwałość. Obiekty interpretowane za pomocą tych wartości – nadających metafizyczną moc pojęciom kruchości, marności i przemijania oraz upatrujących piękna w codzienności[1] – przemawiają i nabierają zgoła odmiennego znaczenia. Zaś zastosowanie komparatystycznego podejścia względem różnych teorii estetycznych pokazuje, jak różny i subiektywny może być odbiór artefaktów, co prowadzi do wciąż aktualnych rozważań na temat subiektywizmu wartości estetycznej.
E-wystawa Przedmioty po japońsku opiera się na idei odkrywania piękna przedmiotów poprzez ich doświadczanie. Piękno nie jest jedynie wartością obecną w samym przedmiocie czy abstrakcyjnym ideałem, które ów przedmiot naśladuje, ale również całością doświadczenia tego przedmiotu. Kluczowe w Przedmiotach po japońsku jest całościowe doświadczenie obiektu. Chodzi tu o uwzględnienie kątów fotografowania, układu kompozycji, gry światła i cienia. Patrzymy na obiekt w pewnej rzeczywistości, nie zaś na obiekt jako przedmiot z tej rzeczywistości wyabstrahowany. Zabiegiem, który miał do tego prowadzić, jest wykorzystanie fotografii kompilujących różne przedmioty ze sobą. Minimalistyczna kompozycja wykorzystująca grę cienia, który łagodzi kontury przedmiotów i ukrywa kolory, pobudza wyobraźnię patrzącego. Nieoczywistość i pozorna zwyczajność przedmiotów pomaga intensyfikować atencję widza. Dzięki temu może on wejść w głąb kompozycji, skupić się na niuansach i – co najważniejsze – oprzeć się na własnym doświadczeniu piękna.
Sugestia
Ceramiczne naczynia kuchenne, kafel piecowy i przedmioty użytkowe wchodzące w skład kompozycji mają zgaszone, stonowane barwy – od złamanej bieli poprzez beże, brudne żółcienie, szarości po brązy. Brak wyrazistej kolorystycznie emalii czy barwnych zdobień glazury świadczy o roli użytkowej tych obiektów. Japońska estetyka uprzywilejowuje monochromatyzm i wąską gamę barwną, widząc w nich źródło niezakłóconej sugestii i mnogości interpretacji[2]. Na tej idei bazuje choćby fascynacja Japończyków cieniem. Oszczędność kolorystyczna, a także niekompletność obiektów, wynikająca z ich zużycia i upływu czasu, to cechy pożądane, bo dające odbiorcy możliwość aktywnej percepcji.
Minimalistyczna kompozycja wykorzystuje grę cienia. Łagodzi on kontury przedmiotów, ukrywa kolory pobudzając wyobraźnię patrzącego.
.
Nieregularność
Chropowatość powierzchni dzbanków, liczne pęknięcia, ubytki, ślady deformacji włosia w szczotce czy zmatowienie drewna powodują, że w kulturze zachodniej obiekty postrzegane są jako zniszczone, o kruchej materii lub nieidealnej formie. Z kolei w estetyce japońskiej przyjęto, że linie krzywe, uznawane za pozostające bardziej w zgodzie z ruchem naszych oczu i łatwiejsze przez to do ogarnięcia wzrokiem, dostarczają przyjemnych doznań wizualnych[3]. Jednocześnie nieregularność formy odbierana jest jako przejaw indywidualizmu obiektu, co znów prowadzi do pojęcia sugestii – widz, gdy patrzy na ubytki czy pęknięcia naczynia, może zastanowić się nad indywidualną historią przedmiotu.
Drewniany skopek zachował się w znakomitym stanie. Odłamane fragmenty giętych listew są etapem ewolucji obiektu, nie zaś jego wadą.
.
Prostota
Prostota i naturalność tkwiące zarówno w samej kompozycji przedmiotów, jak i w ich oszczędnej formie pozwalają na dostrzeżenie detali i niuansów, takich jak cechy charakterystyczne materiału, z którego obiekty są wykonane. W prezentowanej kostce brukowej, wykonanej z drewna dębowego, widoczne są słoje. Szerokość poszczególnego słoja związana jest z czynnikami zewnętrznymi, mającymi wpływ na drzewo podczas jego życia.
Materiałem w szczególności fascynującym pod względem emanującej z niego prostoty jest glina. Sama w sobie nie ma zdefiniowanej wartości, nie jest wyceniana. Jest wyjmowana bezpośrednio z ziemi, formowana rękoma rzemieślnika, następnie wypalana. Po drodze, w procesie twórczym, wykorzystywana jest wizja artysty, ale też na końcowy kształt obiektu duży wpływ mają przypadek, spontaniczne ułożenie i dotyk dłoni.
Skromne obiekty, elementy dawnego życia codziennego - drewniany stołek i kawałki tkanin – zostały sfotografowane w klasycznej kompozycji centralnej.
Kadr - ani zbyt ciasny ani zbyt przestrzenny - podkreśla znaczenie prostej, dębowej kostki brukowej jako przedmiotu.
Nietrwałość
W zachodniej kulturze panuje pragnienie osiągnięcia artystycznej nieśmiertelności obiektu. Wykonywano obiekty z marmuru i innych trwałych kruszców. Obecnie muzealia są wartościowane, wyceniane ze względu na stan zachowania, a niekiedy poddawane precyzyjnej renowacji. Japońska estetyka takie rozumowanie przewartościowuje i postuluje zamiast tego, iż nietrwałość jest koniecznym składnikiem piękna[4], a sam przedmiot nie mógłby być piękny bez śmiertelności. Kruchość, podatność na uszkodzenia czy powstałe defekty podkreślają zdolność przedmiotu do bycia śmiertelnym, a więc pięknym. Podążając tym tropem, możemy postrzegać proste, użytkowe obiekty z kompozycji Przedmioty po japońsku przez właściwy dla istoty ważnego w japońskiej filozofii nurtu wabi-sabi pryzmat estetyczno-kontemplatywny, prowadzący do rozważań nad egzystencją i przemijaniem.
Przetarcia i rozległy osad na denku cebrzyka z jednej strony opowiadają historię przedmiotu, z drugiej zaś tworzą niepowtarzalny i unikalny obraz odcieni i form.
Praca z gliną jest doświadczeniem bardzo dotykowym. Kształt dzbanka został nadany przez dłonie nowożytnego rzemieślnika.
Kompozycja horyzontalna
Obiekty zostały zaaranżowane w kompozycji horyzontalnej. Horyzontalność jest głęboko zakorzeniona w estetyce japońskiej, jako że reprezentuje dążenie do harmonijnego zespolenia z naturą. Układ przestrzenny opierający się nie na wertykalizmie, ale horyzontalizmie symbolizuje bliskość z ziemią, chęć współistnienia wraz z nią, a nie w opozycji do niej, tak samo jak ograniczona i naturalna paleta barw prezentowanych obiektów.
W estetyce japońskiej uderza dbałość zarówno o przedmiot sam w sobie jak i wzajemne relacje między samymi obiektami.
[1] Estetyka japońska, t. I: Wymiary przestrzeni, red. K. Wilkoszewska, Kraków 2006, s. 8.
[2]Ibidem, s. 53.
[3]Estetyka japońska, t. III: Estetyka życia i piękno umierania, red. K. Wilkoszewska, Kraków 2005, s. 58.
[4]Ibidem, s. 60.
Tekst: Blanka Melania Ciężka
Koncepcja merytoryczna i wizualna: Blanka Melania Ciężka, Lena Wicherkiewicz
Zdjęcia: Mikołaj Kalina, Andrei Nekrasow Postprodukcja: Eliza Kowalska
Bibliografia:
M. Gołaszewska, Zarys estetyki. Problematyka, metody, teorie, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983.
Estetyka japońska, t. I: Wymiary przestrzeni, red. K. Wilkoszewska, Universitas, Kraków 2006.
Estetyka japońska, t. III: Estetyka życia i piękno umierania, red. K. Wilkoszewska, Universitas, Kraków 2005.
J.D. John, Experience as Medium: John Dewey and a Traditional Japanese Aesthetic, „The Journal of Speculative Philosophy” 2007, nr 2.
J. Tanizaki, Pochwała cienia, tłum. H. Lipszyc, Karakter, Kraków 2016.
Back
