Szkło było znane już w epoce przedhistorycznej. Ludzie obserwowali topienie się piasku po uderzeniu piorunów, a obsydian, czyli występujące naturalnie szkło wulkaniczne, wykorzystywali do wyrabiania ostrych narzędzi. Techniki wytwarzania szkła stosowano już kilka tysięcy lat przed naszą erą na terenach Syrii, Mezopotamii oraz Egiptu. Były to jedne z pierwszych procesów fizykochemicznych opanowanych i modyfikowanych przez człowieka.
Głównym składnikiem szkła jest krzemionka, czyli tlenek krzemu. Jeden z najczęstszych dodatków to z kolei węglan sodu, używany już od czasów starożytnych (występuje m.in. w popiołach roślinnych). W aptekach barwione szkło było i jest stosowane przede wszystkim w celu zwiększenia walorów estetycznych pojemników na leki i surowce farmaceutyczne oraz przedłużenia trwałości przechowywanych w nich preparatów. Kolor szkła jest zazwyczaj wynikiem zastosowania dodatków, przede wszystkim metalicznych:
szkło zielone zawiera chrom i żelazo,
jasnozielone – uran (naczynia ze szkła uranowego fluoryzują w ultrafiolecie),
żółte – kadm, siarkę, tytan, nikiel lub srebro,
niebieskie – kobalt, a turkusowe – żelazo lub miedź,
czarne (tzw. hialitowe) – mangan,
rubinowe – złoto lub selen,
mleczne (zwane również opakowym, będące tańszym zamiennikiem porcelany) zawiera substancje powstałe w wyniku przetworzenia mączki kostnej, np. tlenek cyny lub związki fluoru.
Szkło, w przeciwieństwie do większości innych ciał stałych, nie ma regularnej struktury. Pęknięcia szklanych naczyń mają postać linii krzywych. Prawdziwe kryształy pękają natomiast w regularny sposób, wzdłuż linii i powierzchni wyznaczonych przez ich strukturę. Używanie nazwy „szkło kryształowe” może być zatem mylące, jednak stosuje się ją z powodów historycznych oraz ze względu na fakt silnego załamywania się światła przechodzącego przez ten materiał. Do produkcji takiego szkła wykorzystuje się ołów (w postaci tlenku).
W aptekach obecnie najczęściej stosowane są dwa rodzaje szkła: bezbarwne oraz oranżowe – występujące w różnych odcieniach, od pomarańczowego do ciemnobrunatnego, i zawierające żelazo lub mangan oraz domieszki siarki i węgla. Naczynia ze szkła oranżowego są najodpowiedniejsze do przechowywania substancji ulegających rozkładowi pod wpływem światła. Tego odkrycia dokonał Teodor Torosiewicz (1789–1876), chemik i farmaceuta. Jego badania nad szkłem miały przełomowe znaczenie dla praktyki farmaceutycznej.
Zbiory szkła aptecznego w Muzeum Farmacji pochodzą z XVIII–XX wieku.
Tekst: Marcin Dolecki
Zdjęcia: Adrian Czechowski
Bibliografia:
H.P. Conradi, Apothekengläser im Wandel der Zeit, Jal-Verlag, Würzburg 1973.
L.M. Czyż, S. Tulik, Aptekarskie silva rerum, czyli subiektywny słownik farmaceutycznych tajemnic, Podkarpacki Instytut Książki i Marketingu, Rzeszów 2018.
S. Kucharski, J. Majewski, M. Umbreit, Od alchemii do farmacji, Kwarter, Poznań 2001.
T. Torosiewicz, O przechowywaniu lekarstw w naczyniach szklanych zabarwionych, „Pamiętnik Farmaceutyczny Krakowski” 1836, t. 3, nr 2, s. 33–38.
Timeline of glass history, Corning Museum of Glass, https://www.cmog.org/visit/schools-groups-and-scouts/school-tours/resources/timeline-glass-history, dostęp 25.11.2020.
M. Więcek, Zabytkowe szkło apteczne, https://szkloapteczne.wordpress.com, dostęp 23.11.2018.
Back
