City from A to Z

Wśród osób zasłużonych dla odbudowy Starego Miasta wymienia się różne nazwiska architektów i budowniczych. Nie zawsze pamięta się o Stanisławie Żarynie, architekcie i konserwatorze, dzięki któremu warszawska starówka przypomina tę z czasów przedwojennych. Fakt starannej odbudowy  przyczynił się do wpisania staromiejskiego założenia w 1980 roku na listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO. 

Stanisław Żaryn urodził się 5 X 1913 roku w Warszawie. Rodzice – Janina Eugenia z domu Michalska i Franciszek wywodzili się rodzin ziemiańskich z terenu Litwy. Stanisław ukończył Gimnazjum Towarzystwa Ziemi Mazowieckiej w Warszawie. W tym czasie zaangażował się w działalność harcerską (21. Drużyna Harcerska im. Generała Prądzyńskiego). Następnie, w 1932 roku, rozpoczął studia na Politechnice Warszawskiej na Wydziale Architektury. W ich trakcie pełnił funkcję prezesa Związku Słuchaczy Architektury, uczestniczył także w pracach Katedry Architektury Polskiej jako instruktor grup inwentaryzacyjnych (m.in. brał udział w pracach pomiarowych historycznych obiektów w Ołyce). Studia przerwane zostały w roku 1936/7 powołaniem do szkoły podchorążych we Włodzimierzu. W pierwszych dniach wojny obronnej 1939 roku (jako podchorąży artylerii w Dywizji Artylerii Konnej im. Generała Józefa Bema) został ranny w bitwie (wybuch niemieckiego szrapnela). Był operowany w Szpitalu Ujazdowskim w Warszawie, następnie został ewakuowany do Kowla, gdzie przeszedł kolejną operację. Po powrocie do Warszawy zatrzymał się u narzeczonej, a późniejszej żony – Aleksandry. Od 1940 roku w czasie okupacji jako oficer Armii Krajowej pozostawał w konspiracji. Później przebywał z rodziną w majątku żony w Szeligach pod Pruszkowem. Od 1943 roku razem z żoną ukrywali tam Żydów. Dyplom architekta Stanisław Żaryn uzyskał na tajnym Wydziale Architektury pod kierunkiem prof. Aleksandra Bojemskiego w 1943 roku. Rok później brał udział w walkach w czasie powstania warszawskiego jako oficer zwiadowczy V Obwodu (Mokotów) Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej - Rejon - 1. Wówczas to brał udział w ataku na koszary niemieckie na Czerniakowie. Po rozbiciu jego oddziału przez Niemców udało mu się powrócić do rodziny, która jednak szybko została zmuszona opuścić Szeligi (majątek skonfiskowany na mocy reformy rolnej). Wraz z rodziną powrócił do zniszczonej Warszawy. 

Już w lutym 1945 roku Stanisław Żaryn podjął pracę na Wydziale Architektury Zabytkowej Biura Odbudowy Stolicy (BOS), kierowanego przez dr. Jana Zachwatowicza. Został kierownikiem Pracowni Inwentaryzacji Zabytków, której głównym celem było zachowanie i udokumentowanie fragmentów historycznej zabudowy zniszczonego miasta. Później pełnił obowiązki zastępcy kierownika Działu Nadzoru i Zabezpieczeń Biura. Po zlikwidowaniu Wydziału Zabytkowego BOS pracował w Urzędzie Konserwatorskim jako inspektor, obejmując pieczę nad terenem Starego i Nowego Miasta. Jednocześnie został powołany na stanowisko starszego asystenta Katedry Architektury Polskiej, poświęcając się pracy dydaktycznej na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej (prowadził m.in. zajęcia z historii architektury polskiej i konserwacji zabytków), a w 1956 roku został adiunktem na uczelni. Rok później rozpoczął także pracę w Centralnym Zarządzie Muzeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki, kierując tamtejszym Wydziałem Architektury i Urbanistyki. Opracowywał opinie i ekspertyzy konserwatorskie, dotyczące dokumentacji historycznych obiektów zabytkowych. Począwszy od końca II wojny powoływany był na członka Warszawskiej Rady Konserwatorskiej, biorąc czynny udział w jej pracach. W 1962 roku uzyskał stopień naukowy doktora nauk technicznych (rozprawa doktorska pt. Kamienica warszawska w XV i XVII wieku). 

Read more

Wśród osób zasłużonych dla odbudowy Starego Miasta wymienia się różne nazwiska architektów i budowniczych. Nie zawsze pamięta się o Stanisławie Żarynie, architekcie i konserwatorze, dzięki któremu warszawska starówka przypomina tę z czasów przedwojennych. Fakt starannej odbudowy  przyczynił się do wpisania staromiejskiego założenia w 1980 roku na listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO. 

Stanisław Żaryn urodził się 5 X 1913 roku w Warszawie. Rodzice – Janina Eugenia z domu Michalska i Franciszek wywodzili się rodzin ziemiańskich z terenu Litwy. Stanisław ukończył Gimnazjum Towarzystwa Ziemi Mazowieckiej w Warszawie. W tym czasie zaangażował się w działalność harcerską (21. Drużyna Harcerska im. Generała Prądzyńskiego). Następnie, w 1932 roku, rozpoczął studia na Politechnice Warszawskiej na Wydziale Architektury. W ich trakcie pełnił funkcję prezesa Związku Słuchaczy Architektury, uczestniczył także w pracach Katedry Architektury Polskiej jako instruktor grup inwentaryzacyjnych (m.in. brał udział w pracach pomiarowych historycznych obiektów w Ołyce). Studia przerwane zostały w roku 1936/7 powołaniem do szkoły podchorążych we Włodzimierzu. W pierwszych dniach wojny obronnej 1939 roku (jako podchorąży artylerii w Dywizji Artylerii Konnej im. Generała Józefa Bema) został ranny w bitwie (wybuch niemieckiego szrapnela). Był operowany w Szpitalu Ujazdowskim w Warszawie, następnie został ewakuowany do Kowla, gdzie przeszedł kolejną operację. Po powrocie do Warszawy zatrzymał się u narzeczonej, a późniejszej żony – Aleksandry. Od 1940 roku w czasie okupacji jako oficer Armii Krajowej pozostawał w konspiracji. Później przebywał z rodziną w majątku żony w Szeligach pod Pruszkowem. Od 1943 roku razem z żoną ukrywali tam Żydów. Dyplom architekta Stanisław Żaryn uzyskał na tajnym Wydziale Architektury pod kierunkiem prof. Aleksandra Bojemskiego w 1943 roku. Rok później brał udział w walkach w czasie powstania warszawskiego jako oficer zwiadowczy V Obwodu (Mokotów) Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej - Rejon - 1. Wówczas to brał udział w ataku na koszary niemieckie na Czerniakowie. Po rozbiciu jego oddziału przez Niemców udało mu się powrócić do rodziny, która jednak szybko została zmuszona opuścić Szeligi (majątek skonfiskowany na mocy reformy rolnej). Wraz z rodziną powrócił do zniszczonej Warszawy. 

Już w lutym 1945 roku Stanisław Żaryn podjął pracę na Wydziale Architektury Zabytkowej Biura Odbudowy Stolicy (BOS), kierowanego przez dr. Jana Zachwatowicza. Został kierownikiem Pracowni Inwentaryzacji Zabytków, której głównym celem było zachowanie i udokumentowanie fragmentów historycznej zabudowy zniszczonego miasta. Później pełnił obowiązki zastępcy kierownika Działu Nadzoru i Zabezpieczeń Biura. Po zlikwidowaniu Wydziału Zabytkowego BOS pracował w Urzędzie Konserwatorskim jako inspektor, obejmując pieczę nad terenem Starego i Nowego Miasta. Jednocześnie został powołany na stanowisko starszego asystenta Katedry Architektury Polskiej, poświęcając się pracy dydaktycznej na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej (prowadził m.in. zajęcia z historii architektury polskiej i konserwacji zabytków), a w 1956 roku został adiunktem na uczelni. Rok później rozpoczął także pracę w Centralnym Zarządzie Muzeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki, kierując tamtejszym Wydziałem Architektury i Urbanistyki. Opracowywał opinie i ekspertyzy konserwatorskie, dotyczące dokumentacji historycznych obiektów zabytkowych. Począwszy od końca II wojny powoływany był na członka Warszawskiej Rady Konserwatorskiej, biorąc czynny udział w jej pracach. W 1962 roku uzyskał stopień naukowy doktora nauk technicznych (rozprawa doktorska pt. Kamienica warszawska w XV i XVII wieku). 

Już od zakończenia II wojny jako jeden z pierwszych architektów-konserwatorów działał w służbie ochrony zabytków. Swoje codzienne naukowe i zawodowe starania poświęcał sprawie odbudowy Starówki. Był autorem licznych projektów konserwatorskich z terenu warszawskiego Starego Miasta, z czego duża ich część dotyczyła ponad czterdziestu kamienic staromiejskich. Największym jego osiągnięciem w tym zakresie była odbudowa północnej pierzei Rynku Starego Miasta (łącznie 13 kamieniczek), której kierownictwo projektowe objął w 1949 roku. W efekcie odbudowane i zaprojektowane przez niego historyczne obiekty przeznaczone na Muzeum Historyczne do dnia dzisiejszego mieszczą muzeum miasta Warszawy. Pracując nad adaptacją zabytkowych kamieniczek Żaryn zaprojektował nie tylko elewacje, wnętrza i ciągi komunikacyjne pomiędzy poszczególnymi kamienicami, ale także elementy wystroju, np. drewniane drzwi i meble, metalowe wieszaki, okucia, klamki i inne metaloplastyczne elementy, służące po dziś dzień w Muzeum Warszawy. Inną zasługą architekta było zaprojektowanie i zaaranżowanie osobnej przestrzeni – lapidarium, w której gromadzono oryginalne fragmenty rzeźb staromiejskich. Sprawy odbudowy i konserwacji zabytków były główną domeną działalności architekta. Warto podkreślić, że każde przedsięwzięcie projektowe poprzedzone było wnikliwymi badaniami naukowymi i studiami. Jednym z najważniejszych przedsięwzięć w pracy Stanisława Żaryna było zaprojektowanie zniszczonej w 1944 roku Kolumny Króla Zygmunta III Wazy na Placu Zamkowym.

Stanisław Żaryn był twórcą Komisji Badań Dawnej Warszawy (KBDW) – zespołu badaczy: historyków, archeologów i architektów, którzy podjęli wysiłek nad pogłębieniem wiedzy o dawnej Warszawie. Celem tej inicjatywy były interdyscyplinarne studia nad architekturą historyczną. Żaryn stał się organizatorem badań naukowych: organizował zespół, jednocześnie zajmował się zdobywaniem funduszy na badania Komisji. Pracom projektowym i konserwatorskim na Starym Mieście towarzyszyły wykopaliska archeologiczne KBDW, które pomagały wyjaśnić początki miasta. W związku z inwentaryzacją fragmentów gotyckich murów staromiejskich Żaryn odkrył i poddał konserwacji basztę Rycerską – element dawnej fortyfikacji. Z kolei w 1950 roku w kamienicy rynkowej nr 17 odkrył malowidło gotyckie z przedstawieniem Madonny z Dzieciątkiem przeniesione i wmurowane następnie w ścianę sieni kamienicy nr 40 (część Muzeum Historycznego). Jedną z najważniejszych publikacji KBDW były Szkice Staromiejskie, w których podsumowany został dorobek naukowy grupy badawczej Komisji[1]. Badania zniszczonej i zachowanej substancji zabytkowej na terenie Starego Miasta pozwoliły na wyodrębnienie najstarszej fazy kamienicy warszawskiej, a także pokazanie jej przemian architektonicznych[2]. Żaryn pracę badawczą w ramach KBDW łączył z zagadnieniami odbudowy i adaptacji zabytkowych kamienic.

Stanisław Żaryn jako współpracownik Prymasowskiej Rady Odbudowy Kościołów Warszawy, powołanej w czerwcu 1947 roku podjął się opracowania projektów kościoła św. Jerzego na Nowym Mieście oraz kościoła i klasztoru ss. Kanoniczek – w pierzei placu Teatralnego. Jednak ówczesne władze ostatecznie nie wyraziły zgody na odbudowę tych obiektów. Architekt stworzył także zrealizowane projekty odbudowy kościoła i klasztoru sióstr sakramentek przy Rynku Nowego Miasta. Oprócz prac projektowych przy obiektach na Starym i Nowym Mieście Żaryn przyjmował także zamówienia z innych miejsc w Warszawie. Realizował odbudowę kamienicy nr 34 na Nowym Świecie, a w dalszych lokalizacjach miasta – pałacyk przy ulicy Puławskiej 107a, projekt willi przy Myśliwieckiej 10. Stworzył także projekty sklepów przy ulicy Marszałkowskiej, Chmielnej i Mickiewicza. Choć głównym terenem prac była Warszawa to architekt wykonywał również projekty adaptacji zabytków w innych polskich miastach – m.in. w Sandomierzu, gdzie dokonał adaptacji zamku na cele społeczno-kulturalne. 

Ważną częścią pracy Stanisława Żaryna były też wyjazdy dydaktyczne ze studentami. Od 1945 roku prowadził ćwiczenia pomiarowe zabytków nie tylko warszawskich, ale i tych na terenie Sandomierza, Wąchocka, Pińczowa, Lidzbarka, Krosna, Dukli, Przemyśla i innych miast.  

Dorobek publikacyjny Stanisława Żaryna to kilkadziesiąt pozycji[3]. Jest autorem licznych artykułów i opracowań dotyczących m.in. zagadnień kamienicy mieszczańskiej w pismach naukowych („Kwartalniku Architektury i Urbanistyki”, „Teka Konserwatorska”) i popularnonaukowych (m.in. w tygodniku „Stolica”, miesięczniku „Architektura” i kwartalniku „Ochrona Zabytków”). 

Stanisław Żaryn zmarł 15 lipca 1964 r. na atak serca, w trakcie wypełniania swoich obowiązków dydaktycznych podczas wakacyjnych praktyk ze studentami w Pakości. W skutek swojej przedwczesnej śmierci pozostawił grono studentów, a w rodzinnym domu żonę oraz piątkę dzieci. Odznaczony został ważnymi odznaczeniami państwowymi, m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi, Złotą Odznaką Honorową „Za Zasługi dla m.st. Warszawy”, Nagrodą Państwową II Stopnia w 1953 roku. Razem z żoną Aleksandrą został uhonorowany Medalem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”. Jego imię nosi jedna z ulic na Mokotowie.

Tekst: Krzysztof Zwierz

[1]Szkice Staromiejskie (praca zbiorowa), red. O. Puciaty, H. Szwankowska, E. Szwankowska, S. Żaryn, KBDW, Wydawnictwo „Sztuka”, Warszawa 1955.
[2]S. Żaryn, T. Mischal, Najstarsza kamienica warszawska, „Teka Konserwatorska”, t. 4, 1956.
[3]Lista publikacji architekta w: Stanisław Żaryn. Konserwator zabytków Warszawy 1913-1964, red. H. Szwankowska, MHW, Warszawa 1981, s. 48–51. 

Bibliografia: 
Stanisław Żaryn. W służbie zabytków Warszawy, TOnZP, Warszawa 2002. 
Stanisław Żaryn. Konserwator zabytków Warszawy 1913-1964, red. H. Szwankowska, MHW, Warszawa 1981. 
L.M. Bartelski, Mokotów 1944, Warszawa 1986.
M. Popiołek, Od kamienicy do muzeum. Historia siedziby Muzeum Warszawy na Rynku Starego Miasta, Warszawa 2016. 
J. Żaryn, „Miałem wspaniałego Ojca”, „W Sieci Historii”, nr 7, 2014.
S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich: strona Dekerta, Warszawa 1972.

Read less