Traczyk-Stawska, Wanda (1927)

Wanda Traczyk-Stawska urodziła się 7 kwietnia 1927 roku w Warszawie jako córka Bronisławy i Szczepana – żołnierza 9. pułku piechoty Legionów oraz, w konspiracji, II Oddziału Wywiadowczego Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej. Od najmłodszych lat była związana z Czerniakowem i Dolnym Mokotowem. Służyła jako harcerka w 42. Warszawskiej Drużyny Harcerzy im. Żwirki i Wigury w hufcu Dolny Mokotów Chorągwi Warszawskiej Związku Harcerstwa Polskiego, zorganizowanej przy Szkole Powszechnej nr 33 przy ulicy Grottgera, do której uczęszczała. 

W okresie okupacji należała, pod pseudonimem „Atma”, do 54. Warszawskiej Żeńskiej Drużyny Harcerskiej w hufcu Praga, a następnie do 14. WŻDH „Czarnej” w hufcu Grzybów Chorągwi Warszawskiej Żeńskich Szarych Szeregów. Opiekowała się rannymi żołnierzami polskimi przebywającymi w Szpitalu Ujazdowskim. Zajmowała się kolportażem prasy podziemnej (m.in. roznosiła „Biuletyn Informacyjny”), wywiadem i małym sabotażem. W międzyczasie uczęszczała na tajne komplety. 

W latach 1943–1944 razem z Tadeuszem Zürnem „Karolkiem” brała udział w akcji „N” w grupie „Gdańsk”, podległej Referatowi „N” Okręgu Warszawskiego AK. Działania te polegały na dostarczaniu zawiadomień, ostrzeżeń i wyroków w języku polskim i niemieckim fikcyjnych sądów specjalnych skierowanych do volksdeutschów i reichsdeutschów, którzy działali na szkodę Polaków i Żydów, znęcali się nad nimi oraz wspierali działania represyjne okupacyjnych władz niemieckich. Pisma te były przygotowywane przez IV Dział Akcji Specjalnych Wydziału „N” Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK. Wanda Traczyk wykonywała również akcje specjalne polegające na malowaniu symboli ośmieszających okupanta niemieckiego na murach budynków, m.in. swastyki na szubienicy na ścianach gmachu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych przekształconego na niemiecki Haus der deutschen Kultur (Dom Kultury Niemieckiej). Te akcje przeprowadzała głównie na Mokotowie i w Śródmieściu.

Podczas powstania warszawskiego pod pseudonimem „Pączek” początkowo została skierowana do sekretariatu redakcji „Biuletynu Informacyjnego” kierowanego przez naczelnego redaktora harcmistrza Aleksandra Kamińskiego „Huberta” w północnym Śródmieściu, a następnie dzięki własnym zabiegom i zgodzie przełożonego dostała się do I plutonu Oddziału Osłonowego Wojskowych Zakładów Wydawniczych, dowodzonego przez porucznika Stefana Berenta „Stebę”, będącego w dyspozycji pułkownika (od 14 września 1944 generała) Antoniego Chruściela „Montera”, dowódcy Okręgu Warszawskiego AK. Walczyła w Śródmieściu, Woli i Powiślu. Brała udział m.in. w ataku na komendę policji przy Krakowskim Przedmieściu 1 i kościół św. Krzyża 23 sierpnia 1944 roku oraz w nieudanej próbie przebicia się staromiejskich oddziałów powstańczych do Śródmieścia 31 sierpnia 1944 roku. Szóstego września 1944 roku została ranna. Brała udział w obronie ulic północnego Śródmieścia.

W trakcie służby została utrwalona w kadrach powstańczej kroniki filmowej. Została odznaczona Krzyżem Walecznych i awansowana do stopnia plutonowego. 

Po kapitulacji powstania warszawskiego została wywieziona do obozu jenieckiego w Lamsdorf, w którym otrzymała numer 106 426, następnie przebywała w Zeithain, Altenburgu i Oberlangen.

Po wyzwoleniu obozu jenieckiego Oberlangen przez 1. Brygadę Pancerną generała Stanisława Maczka wiosną 1945 roku została skierowana do II Korpusu Polskiego generała Władysława Andersa do Włoch. Stamtąd trafiła przez Egipt do Szkoły Młodszych Ochotniczek do Nazaretu w Palestynie, gdzie uczęszczała do polskiego gimnazjum i liceum oraz służyła w drużynie harcerek. 

Do Polski powróciła w 1947 roku. Chciała zostać nauczycielką i uczyć dzieci. Pracę otrzymała w Szkole Specjalnej nr 6 przy ulicy Ząbkowskiej 43 na Pradze. Zajmowała się tam dziećmi upośledzonymi z różnymi dysfunkcjami. Studiowała i ukończyła psychologię na Uniwersytecie Warszawskim. 

Po powrocie do kraju poszukiwała swojego starszego brata – Tadeusza Traczyka „Walusia”, harcerza Szarych Szeregów, żołnierza kompanii sztabowej zgrupowania AK „Kryska”, poległego na Czerniakowie. Otrzymała również polecenie od byłego dowódcy z powstania, aby odszukać i upamiętnić poległych kolegów i poległe koleżanki z oddziału. Przez wiele lat interweniowała w rozmaitych urzędach odnośnie mogił brata, towarzyszy broni, spoczywających na Cmentarzu Powstańców Warszawy na Woli. 

W latach 90. XX wieku współorganizowała nieformalny komitet ds. Cmentarza Powstańców Warszawy, który przekształcił się w 2004 roku w oficjalny Społeczny Komitet do spraw Cmentarza Powstańców Warszawy na Woli. Została jego współzałożycielką i przewodniczącą. 

Razem z koleżanką z obozu Oberlangen i Szkoły Młodszych Ochotniczek – Krystyną Zbyszewską, harcerką Szarych Szeregów i innymi osobami wspierającymi, a także z harcerkami ze 145. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej z Międzylesia, przez wiele lat zajmowała się sprawami wyglądu, wystroju zapomnianej warszawskiej nekropolii, godnego upamiętnienia spoczywających tam powstańców i ludności cywilnej.

Jest współinicjatorką, od 2015 roku, corocznego Dnia Pamięci o Cywilnej Ludności Powstańczej Warszawy, przypadającego 2 października. W 2017 roku uzyskała tytuł honorowej obywatelki miasta stołecznego Warszawy.

W 2018 roku poparła protest rodziców młodzieży niepełnosprawnej w Sejmie. Wypożyczyła protestującym swoją powstańczą maskotkę, małpkę „PM-ka”, którą otrzymała od kolegów w zamian za oddanie swojego pistoletu maszynowego „Błyskawica” przed kapitulacją powstania. Swoją cenną pamiątkę przekazała do zbiorów Muzeum Warszawy. 

Wanda Traczyk-Stawska bierze aktywny udział w życiu politycznym Warszawy oraz Polski. Jest laureatką wielu nagród, m.in. „Stołka” Gazety Wyborczej (2015) za przywracanie pamięci o Cmentarzu Powstańców Warszawy; Złotej Odznaki Związku Nauczycielstwa Polskiego (2019), nagrody „Korony Równości” przyznanej w plebiscycie Kampanii Przeciwko Homofobii za zaangażowanie w walkę o równe prawa dla społeczności LGBT (2020); nagrody im. Jana Rodowicza „Anody” w IX edycji przyznanej przez Muzeum Powstania Warszawskiego (2021). W tym samym roku zdobyła też tytuł „Warszawianki Roku”. 

Jest inicjatorką budowy Pawilonu oraz Ściany Pamięci przy Cmentarzu Powstańców Warszawy na warszawskiej Woli. 

Tekst: Julian Borkowski

Bibliografia:
1.J. Borkowski, Powstańcza prasa Szarych Szeregów i wybrane zagadnienia służb harcerskich w czasopismach walczącej Warszawy, w: Prasa powstania warszawskiego. Materiały z konferencji naukowej, red. T. Skoczek, Warszawa 2014, s. 177–178.
2.M. Janaszek-Seydlitz, Historia zapomnianego cmentarza, Warszawa 2014.
3.I. Michalewicz, M. Piwowarczuk, Powstania warszawskie. Rozpoznani, Warszawa 2014.