przestrzeń publiczna - element przestrzeni miejskiej

Przestrzeń publiczna miasta – obszar posiadający ramy przestrzenne w strukturze miasta, dostępny dla mieszkańców i przybyszów, zaspakajający potrzeby miejskiej zbiorowości, koncentrujący aktywności publiczne. Na kształt i sposób funkcjonowania publicznej przestrzeni miejskiej wpływają miejscowe prawo, uwarunkowania socjologiczne i kulturowe, a także ekonomia i urbanistyka. W kulturze zachodniej pojmowanie przestrzeni publicznej wywodzi się od idei agory czy forum – placu, czyli bezpiecznej, wspólnej i demokratycznej przestrzeni miejskiej. 

Charakter przestrzeni publicznej w mieście zmieniał się wraz z ewolucją ośrodków miejskich i pełnionej przez nie funkcji. Dawniej wnętrza ulic i placów nie służyły – jak obecnie – tylko do komunikacji, ale to właśnie w nich toczyło się miejskie życie. Początkowo pojęcie przestrzeni publicznej bardzo zazębiało się z pojęciem wnętrza urbanistycznego. Z czasem, wraz z przybywaniem w miastach budynków użyteczności publicznej (od urzędów – tu jednymi z pierwszych były budynki ratuszy – po infrastrukturę kulturalną, jak gmachy muzeów) stawało się od niego znacznie szersze. Można pokusić się o stwierdzenie, że miejska przestrzeń publiczna jest całą masą interakcji toczących się we wnętrzach urbanistycznych i publicznej zabudowie. Z kolei sama struktura wnętrza urbanistycznego (a także stosunek proporcji struktur miejskich do budynków użyteczności publicznej) zależna jest od sposobu użytkowania danego miasta – w dużej mierze wynika z epoki, lokalnych uwarunkowań i zależności gospodarczo-społecznych, a także czynników geograficznych. Można tu porównać chociażby funkcję ulic czy placów z czasów przed rozkwitem motoryzacji i z epoki „samochodowej” lub przemiany funkcji i zagospodarowania rynku na przykładzie miast średniowiecznych względem miast współczesnych.

Na tej samej zasadzie różnią się obszary publicznej przestrzeni miejskiej w obrębie tego samego miasta. Przestrzeń publiczna dzielona jest na strefy – inne cechy i inną funkcję pełni w zabudowie historycznej, inną na peryferiach, inną w obszarze blokowisk, a jeszcze inną w strefie śródmiejskiej.

Za ojca samego pojęcia „przestrzeni publicznej” uznawany jest architekt modernistyczny Louis Kahn, który widział ją jako obszar „od wnęki okna domu aż do skali miasta”. Ojciec modernizmu, Le Corbusier, nie uznawał pojęcia przestrzeni publicznej, skłaniając się zamiast tego ku pojęciu przestrzeni totalnej. Dla Kahna ulica była przestrzenią o zamkniętej strukturze, miejscem przebywania ludzi i miejscem wymiany interakcji. Miejska przestrzeń publiczna była też w centrum zainteresowań duńskiego architekta i urbanisty Jana Gehla. Sformułował on warunki, wedle których przestrzeń publiczną miasta można uznać za przyjazną i dobrze zaprojektowaną[1]. Zdaniem badacza musi ona być zaprojektowana z myślą o pieszym, ma być miejscem, które się nie tylko przemierza, ale w którym ma się chęć pozostać. Gehl postuluje niejako powrót do formuły miast pierwotnych, gdzie we wnętrzach urbanistycznych toczyło się całe życie miejskie, nie służyły one jedynie do komunikacji.

Obecnie za wyznaczniki dobrego funkcjonowania miejskiej przestrzeni publicznej uznaje się takie warunki, jak: wielofunkcyjność, aktywność elewacji budynków (tzw. fasada aktywna, angażująca użytkownika), dostosowanie do ludzkiej skali, intuicyjność i czytelność, bezpieczeństwo, kształtowanie lokalnej tożsamości i partycypacja, ożywienie społeczne, stymulacja lokalnej ekonomiki, udział terenów zielonych, dostarczanie pozytywnych wrażeń estetycznych.

Ważnym aspektem funkcjonowania miejskiej przestrzeni publicznej jest nadzór nad nią. Podlega ona kontroli władz zarówno na poziomie funkcjonowania użytkowników (zakazy i nakazy), jak i jej przestrzenno-wizualnego rozplanowania. Zarówno metody kontroli, jak i sposób planowania przestrzeni wynikają z biologicznych uwarunkowań człowieka jako gatunku i są dopasowane do aktywności i zwyczajów ludzi. Z potrzeby nawiązywania kontaktów społecznych i współdziałania w grupie wynika kreowanie przestrzeni, gdzie możliwa jest mnogość interakcji z innymi osobnikami - np. placów czy rynków. Linearne formy ciągów komunikacyjnych, rozświetlanie miast po zmroku, zamykanie większości miejsc w godzinach nocnych, przewaga wizualnych form komunikacji wynikają z możliwości fizycznych i zmysłowych organizmu ludzkiego. 

Ponadto przestrzeń publiczna posiada wymiar symboliczny – to w niej znajdują się najważniejsze pomniki, budowle i miejsca definiujące miasto i pokazujące jego historię. Jej charakter wpływa na to, jak miasto postrzegane jest na zewnątrz. Wprowadzając w przestrzeń publiczną elementy upamiętniające wydarzenia czy postaci można uwidocznić (bądź zakłamać) historię miasta. W tym aspekcie przestrzeń publiczna zarówno kształtuje tożsamość miasta, buduje jego wizerunek jak i może służyć do celów propagandowych.

[1]J. Gehl, Life between buildings, Nowy Jork 1971.

Tekst: Blanka Melania Ciężka

Bibliografia:
K. Bierwiaczonek, Społeczne znaczenie miejskich przestrzeni publicznych, Katowice 2016.
D. Dziubiński, Życie miejskie – sens okruchów najzwyklejszej ludzkiej działalności, w: Wybrane problemy współczesnych miast. Kultura, symbolika, promocja., Rzeszów 2005.
P. Lorens, J. Martyniuk-Pęczek, Problemy kształtowania przestrzeni publicznych, Gdańsk 2010.
U. Hannerz, Odkrywanie miasta: antropologia obszarów miejskich, Kraków 2006. 
B. Jałowiecki, Społeczne wytwarzanie przestrzeni, Warszawa 2010.
K. Domaradzki, Przestrzeń Warszawy. Tożsamość miasta a urbanistyka, Warszawa 2016.
J. Gehl, Miasta dla ludzi, Kraków 2017.
J. Gehl, Life between buidings, Nowy Jork 1971.