Pomnik Bohaterów Getta – monument upamiętniający bohaterów powstania w warszawskim getcie

Pomnik Bohaterów Getta – monument upamiętniający bohaterów powstania w warszawskim getcie trwającego od 19 kwietnia do 16 maja 1943 roku. Mianem tym określa się właściwie dwa pomniki, powstałe odpowiednio w 1946 i 1948 roku, usytuowane w niewielkiej odległości od siebie u zbiegu ulic Ludwika Zamenhofa i Mordechaja Anielewicza.

Pierwszy z nich odsłonięto w trzecią rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim – upamiętniał ten zupełnie bezprecedensowy zryw ludzi skazanych przez Niemców na śmierć, ale niepoddających się niewyobrażalnej opresji, jaka czekała wszystkich warszawskich Żydów w przeprowadzonej przez okupantów w stolicy akcji „ostatecznej likwidacji”. Decyzję o takiej formie upamiętnienia podjął Centralny Komitet Żydów w Polsce. Pomnik autorstwa architekta Leona Suzina tworzą dwie okrągłe płyty – tablice z czerwonego piaskowca, otoczone kamiennym kręgiem. Pierwsza z nich, umieszczona na lekkim podwyższeniu, ma wyryty napis w językach: polskim, hebrajskim i jidysz o treści: „ 19. IV. 1946 | TYM, KTÓRZY POLEGLI | W BEZPRZYKŁADNIE | BOHATERSKIEJ WALCE | O GODNOŚĆ I WOLNOŚĆ | NARODU ŻYDOWSKIEGO, | O WOLNĄ POLSKĘ, | O WYZWOLENIE CZŁOWIEKA. | ŻYDZI POLSCY.” Na drugiej płycie, leżącej równo z powierzchnią gruntu niczym właz do kanału, umieszczono liść palmy, symbolizujący męczeństwo i literę ב – bet, która w języku hebrajskim rozpoczyna słowo Bereszit z Księgi Rodzaju oznaczające: Na początku… . 

To proste upamiętnienie w swoich wspomnieniach opisał ostatni dowódca powstania, Marek Edelman: „To był 1946 rok. Położono tylko ten kamień. Przyszło całe Biuro Polityczne. I PPS, i PPR. Byli wszyscy. Bierut chyba też. Nie jestem pewien… Normalna, państwowa manifestacja. Było to jakoś tak zrobione… po ludzku. Bez zadęcia. A nad kamieniem przemawiały chyba tylko dwie osoby: »Antek« Cukierman i ja”.

Jeszcze w tym samym roku Centralny Komitet Żydów w Polsce i organizacje syjonistyczne, głównie z Europy i Stanów Zjednoczonych, zadecydowały o wzniesieniu i sfinansowaniu pomnika okazalszego, niosącego przesłanie w bardziej znaczący sposób. Jego odsłonięcie odbyło się w piątą rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim, 19 kwietnia 1948 roku i miało już bardziej formalny i oficjalny charakter.

Monument ma kształt jedenastometrowego pylonu oblicowanego granitem, z ustawionymi po obu stronach odlanymi w brązie menorami. Na froncie w centralnej części umieszczona jest odlana w brązie płaskorzeźba zatytułowana Walka: silnie ekspresyjne „wychodzące” z płaszczyzny postaci okalające uzbrojonego powstańca, uosabiającego Mordechaja Anielewicza, przywódcę zrywu z 1943 roku, nad nim stojąca w płomieniach matka z dzieckiem na rękach. Po wschodniej stronie pylonu umieszczona jest bardziej stonowana w wyrazie, płytka kamienna płaskorzeźba Pochód na Zagładę, przedstawiająca przemarsz Żydów gnanych na śmierć. Autorem rzeźb jest Natan Rapaport, natomiast kształt architektoniczny całej kompozycji nadał Leon Suzin. Wypełnia ona nowoutworzoną przestrzeń placu, nazwanego obecnie Bohaterów Warszawskiego Getta, przy ulicy Zamenhofa, której przebieg został zmieniony i przesunięty na wschód. 

Samo postawienie w tak krótkim czasie w dramatycznie zniszczonym mieście dwóch monumentów oddalonych od siebie zaledwie o kilkadziesiąt metrów było dziełem wyjątkowym. Oba pomniki znalazły się w miejscu szczególnym, przed zachowanym w morzu ruin gmachem Gęsiówki (dawne koszary, więzienie, ostatnia siedziba Judenratu) u zbiegu ulicy Zamenhofa i Gęsiej (obecnie Anielewicza), w miejscu gdzie doszło do pierwszej potyczki powstańców z „likwidującymi” getto Niemcami. Teren dawnego getta długo był niezamieszkałą pustynią z wydrążonymi tunelami odgruzowywanych ulic, wielką wyrwą w substancji miasta, gdzie jedynym celem podróży był właśnie niezwykły monument stojący pośród tego rumowiska, Pomnik Bohaterów Getta. 

Gmach dawnego więzienia został rozebrany w 1965 roku, w jego miejsce powstał rozległy zieleniec otoczony budynkami nowych osiedli i nowo wytyczonymi ulicami, a monument znowu dominował w tej przestrzeni. Od 2013 roku oba pomniki sąsiadują z nowoczesnym gmachem Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.

Tekst: Anna Topolska

Bibliografia:
W. Bereś, K. Burnetko-Edelman, Życie. Do końca, Warszawa 2019.
Encyklopedia Warszawy, Warszawa 1994.
J. Jarnuszkiewiczowa, Pomnik Bohaterów Ghetta, „Architektura” 1948, nr 6/7.
Polin, Wirtualny Sztetl / sztetl.org.pl [dostęp: 20 III 2023].
Pomnik „Bohaterów Ghetta” stanął wśród ruin byłej dzielnicy żydowskiej, „Stolica: warszawski tygodnik ilustrowany” 1948, nr 18 (1 V).
Natan Rappaport (Rapoport). Sztuki wizualne/ culture.pl/ twórcy, [dostęp: 14 IV 2023].
J. Zieliński, J.S. Majewski , Spacerownik po żydowskiej Warszawie, Warszawa 2014.
Ł. Żuchowski, Pomnik Bohaterów Getta / isztuka.edu.pl, [dostęp: 14 IV 2023].