Pałac Staszica już od dwustu lat pełni funkcję ważnej placówki związanej z edukacją i nauką. Symetryczna bryła zaprojektowanego przez Antonio Corazziego budynku chętnie była umieszczana na kartach pocztowych w różnych okresach dziejów miasta.
Pałac został zbudowany w latach 1820–1823 na posesji przy wylocie ulicy Nowy Świat. Budynek zastąpił w perspektywie Krakowskiego Przedmieścia rozebrany wcześniej kościół Matki Boskiej Zwycięskiej dominikanów obserwantów. Zakonnicy otrzymali tę posesję wraz z Kaplicą Moskiewską (zwaną także Mauzoleum Carów Szujskich) w 1668 roku, zaś w 1705 roku wzniesiono tam murowaną późnobarokową świątynię, prawdopodobnie według projektu Tylmana z Gameren, którego pochowano w kaplicy rok później. Rozbudowywany i przebudowywany w latach późniejszych kościół swój ostateczny kształt przybrał około 1760 roku, otrzymując nową elewację zaprojektowaną przez Efraima Schrögera.
Pod koniec XVIII wieku klasztor i świątynia uległy znacznej dewastacji, podczas kampanii napoleońskiej budynki wykorzystywano jako koszary dla wojska francuskiego. W roku 1813, po śmierci ostatnich zakonników, kościół przekazano diecezji. Trzy lata później świątynię zamknięto. Nastąpiło to po tym, jak ksiądz Józef Danikowski, posądzany o defraudację funduszy kościelnych, popełnił samobójstwo na ołtarzu. Ówczesne prawo kanoniczne nakazywało rozebranie sprofanowanej świątyni. Działkę postanowił zakupić Stanisław Staszic, by wybudować nową siedzibę Królewskiego Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Klasycystyczny gmach zaprojektował Antonio Corazzi, dla którego inspiracją był pałac Carciottiego w Trieście. Bryłę pałacu wzniesiono na arkadowych podcieniach, fasadę rozczłonkowaną kolumnami i pilastrami utrzymano w porządku korynckim, a całość zwieńczono attyką z tamburem nakrytym spłaszczoną kopułą. Partię środkową elewacji frontowej ozdobiły dwa ryzality zwieńczone cokołami z rzeźbami gryfów. W roku 1830 przed budynkiem odsłonięto pomnik Mikołaja Kopernika dłuta duńskiego rzeźbiarza Bertela Thorvaldsena. Po upadku powstania listopadowego Towarzystwo zostało rozwiązane, a pałac skonfiskowany. Do roku 1862 jego pomieszczenia zajmowała Akademia Medyko-Chirurgiczna, następnie przekazano go na siedzibę I Gimnazjum Męskiego, zwanego „ruskim”, gdyż przeznaczone było wyłącznie na potrzeby kształcenia mężczyzn wyznania prawosławnego.
Read more
Pałac Staszica już od dwustu lat pełni funkcję ważnej placówki związanej z edukacją i nauką. Symetryczna bryła zaprojektowanego przez Antonio Corazziego budynku chętnie była umieszczana na kartach pocztowych w różnych okresach dziejów miasta.
Pałac został zbudowany w latach 1820–1823 na posesji przy wylocie ulicy Nowy Świat. Budynek zastąpił w perspektywie Krakowskiego Przedmieścia rozebrany wcześniej kościół Matki Boskiej Zwycięskiej dominikanów obserwantów. Zakonnicy otrzymali tę posesję wraz z Kaplicą Moskiewską (zwaną także Mauzoleum Carów Szujskich) w 1668 roku, zaś w 1705 roku wzniesiono tam murowaną późnobarokową świątynię, prawdopodobnie według projektu Tylmana z Gameren, którego pochowano w kaplicy rok później. Rozbudowywany i przebudowywany w latach późniejszych kościół swój ostateczny kształt przybrał około 1760 roku, otrzymując nową elewację zaprojektowaną przez Efraima Schrögera.
Pod koniec XVIII wieku klasztor i świątynia uległy znacznej dewastacji, podczas kampanii napoleońskiej budynki wykorzystywano jako koszary dla wojska francuskiego. W roku 1813, po śmierci ostatnich zakonników, kościół przekazano diecezji. Trzy lata później świątynię zamknięto. Nastąpiło to po tym, jak ksiądz Józef Danikowski, posądzany o defraudację funduszy kościelnych, popełnił samobójstwo na ołtarzu. Ówczesne prawo kanoniczne nakazywało rozebranie sprofanowanej świątyni. Działkę postanowił zakupić Stanisław Staszic, by wybudować nową siedzibę Królewskiego Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Klasycystyczny gmach zaprojektował Antonio Corazzi, dla którego inspiracją był pałac Carciottiego w Trieście. Bryłę pałacu wzniesiono na arkadowych podcieniach, fasadę rozczłonkowaną kolumnami i pilastrami utrzymano w porządku korynckim, a całość zwieńczono attyką z tamburem nakrytym spłaszczoną kopułą. Partię środkową elewacji frontowej ozdobiły dwa ryzality zwieńczone cokołami z rzeźbami gryfów. W roku 1830 przed budynkiem odsłonięto pomnik Mikołaja Kopernika dłuta duńskiego rzeźbiarza Bertela Thorvaldsena. Po upadku powstania listopadowego Towarzystwo zostało rozwiązane, a pałac skonfiskowany. Do roku 1862 jego pomieszczenia zajmowała Akademia Medyko-Chirurgiczna, następnie przekazano go na siedzibę I Gimnazjum Męskiego, zwanego „ruskim”, gdyż przeznaczone było wyłącznie na potrzeby kształcenia mężczyzn wyznania prawosławnego.
W roku 1890 w budynku postanowiono utworzyć cerkiew św. Tatiany Rzymianki, w związku z czym do 1895 roku trwała gruntowna przebudowa pałacu na podstawie projektu Władimira Nikołajewicza Pokrowskiego. Całość zyskała wówczas cechy stylu bizantyjsko-rosyjskiego (zwanego też neorosyjskim) – elewacją obłożono majolikową cegłą, szczyt zwieńczono pozłacaną cebulową kopułą, a narożniki opatrzono wieżyczkami, które nakryto szpiczastymi hełmami. W roku 1915 po zajęciu Warszawy przez armię niemiecką w pałacu utworzono Deutsches Soldatenheim – kasyno przeznaczone dla żołnierzy. Jeszcze przed końcem niemieckiej okupacji, około 1917 roku, przystąpiono do prac mających na celu usunięcie ceglanej okładziny budynku.
Po odzyskaniu niepodległości pałac zwrócono Towarzystwu Naukowemu Warszawskiemu, które kontynuowało działalność Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Jednak jako że wiele instytucji borykało się z problemami lokalowymi, w budynku swoje tymczasowe siedziby miały m.in. Państwowy Instytut Meteorologiczny czy Muzeum Archeologiczne. W latach 1924–1926 budynek przeszedł restaurację pod kierunkiem architekta Mariana Lalewicza, który przywrócił mu cechy oryginalnego projektu Corazziego.
Zniszczony podczas walk powstańczych w sierpniu i wrześniu 1944 roku pałac odbudowano w latach 1946–1950 według projektu Piotra Biegańskiego. Rozbudowie uległy skrzydła boczne otaczające dziedziniec, a od strony przebitej ulicy Świętokrzyskiej wystawiono nowy budynek łączący te skrzydła, z okazałą bramą i klasycystyczną fasadą. Budynek przekazano Towarzystwu, a po jego likwidacji w 1951 roku – Polskiej Akademii Nauk. Po roku 1989 część pomieszczeń przekazano reaktywowanemu osiem lat wcześniej TNW.
Tekst: Piotr Głogowski
Bibliografia:
J. Arvaniti, Dzieje Pałacu Staszica, Warszawa 2013.
P. Biegański, Pałac Staszica. Siedziba Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Warszawa 1951.
B. Hensel-Moszczyńska, A. Topolska (red.), Odzyskana społeczność. Warszawa 1915–1918, Warszawa 2018, s. 56.
A. Lauterbach, Pałac Staszica, w: Studia do dziejów sztuki w Polsce, t. 2: Varsoviana I, Warszawa 1930, s. 93.
T. S. Jaroszewski, Księga pałaców Warszawy, Warszawa 1985, s. 147.
R. Mączewski, Pałac Staszica. Jeden budynek, wiele zagadnień i powiązań tematycznych, w: Refleksja humanistyczna w planowaniu przestrzennym, Warszawa 2019, s. 83–94.
P. Paszkiewicz, Pod berłem Romanowów. Sztuka rosyjska w Warszawie 1815–1915, Warszawa 1991, s. 95–97.
P. Przeciszewski, Warszawa. Prawosławie i rosyjskie dziedzictwo, Warszawa 2011, s. 129.
A. Szczypiorski, Ćwierć wieku Warszawy: 1806–1830, Wrocław 1964, s. 160.
W. Tatarkiewicz, Pałac Staszica a klasycyzm w Polsce, „Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”, Warszawa 1933, s. 171–178.
Back
