Owczarek-Godlewska, Aniela, Janina (1903-1979) - łączniczka Armii Krajowej

Aniela Janina Owczarek-Godlewska urodziła się 18 lipca 1903 roku w Warszawie jako córka Franciszka i Marii Ciurzyńskiej. W okresie międzywojennym była instruktorką w Żeńskiej Szkole Rolniczej w Gołotczyźnie, a następnie w Szkole Zawodowej w Iszczołnej (powiat Lida). Następnie była urzędniczką w Banku Gospodarstwa Krajowego w Alejach Jerozolimskich 1, róg ulicy Nowy Świat 11/13 w Warszawie. Z tego czasu pochodzi puderniczka wykonana w stylu art déco przez warszawską Fabrykę Wyrobów Złotych i Srebrnych SEMIA, której właścicielami byli Dawid Siematycz i Jakub Janowski. Fabryka funkcjonowała przy ulicy Twardej 22. Pośrodku w prostokącie umieszczony został przekątnie pseudonim „HANKA”, który świadczy o tym, że właścicielką była Owczarek-Godlewska. Puderniczka ma po obu stronach motywy geometryczne – drobne romby na większej części powierzchni, zakończone po obu stronach czterema pionowymi liniami. Wewnątrz znajduje się lusterko oraz tkanina pokryta niewielką ilością pudru; u dołu – mechanizm przesuwający się do góry, umożliwiający otwarcie wnętrza. Puderniczka należała do osobistych rzeczy właścicielki. 

Aniela Owczarek-Godlewska pod pseudonimem Hanka brała udział w konspiracji od 2 grudnia 1941 roku. Była łączniczką w sztabie VII Obwodu „Obroża” Okręgu Warszawskiego ZWZ-AK pod dowództwem podpułkownika Kazimierza Krzyżaka „Bronisława”, „Kartuza”, „Kalwina”. Utrzymywała łączność pomiędzy komendą a rejonami „Obroży” okalającymi Warszawę, szczególnie z 6. Rejonem „Helenów” (Pruszków) i kolportowała prasę konspiracyjną. W jej mieszkaniu przy ulicy Pańskiej 43 znajdowało się pogotowie łączności. 

W dniu 1 sierpnia 1944 roku o godzinie 15.00 osobiście przekazała rozkaz komendanta VII Obwodu o godzinie „W”, nakazujący oddziałom 6. Rejonu „Helenów” uderzenie na oddziały niemieckie na terenie Pruszkowa. Podczas powstania warszawskiego Owczarek-Godlewska próbowała dotrzeć do dowództwa „Obroży”. Dopiero po przesłuchaniu w Żandarmerii Polowej przy ulicy Boduena i rozeznaniu, że „Hanka” była łączniczką podpułkownika Krzyżaka, otrzymała informację o miejscu postoju swojego dowódcy. Początkowo skierowana została do obsługi barykady przy ulicy Żurawiej róg Marszałkowskiej. Dowódca „Obroży” 7 sierpnia 1944 roku wydał jej rozkaz przedostania się z dokumentami do 6. Rejonu w Pruszkowie, przekazał też polecenia dotyczące zaopatrzenia oraz kontaktu z wojskiem węgierskim.

Z tego czasu pochodzą dwa zachowane dokumenty świadczące o wysłaniu Anieli Owczarek-Godlewskiej poza Warszawę. Pierwszym jest zaświadczenie wydane 7 sierpnia 1944 roku przez Żandarmerię Polową przy Dowództwie Obwodu Śródmieście informujące, że kurierka „Hanka” ma przedostać się do Pruszkowa. Dokument ten wystawił por. „Mazur” [Mieczysław Wolski], dowódca plutonu Żandarmerii Polowej w Śródmieściu. Zwrócił się o udzielenie Owczarek-Godlewskiej pomocy przez władze Armii Krajowej i Korpus Bezpieczeństwa podczas przeprawy poza miasto. Dokument ten zbiegł się z szeroką akcją podpułkownika Krzyżaka. Akcja ta miała na celu wysyłanie łączniczek i łączników do rejonów „Obroży”, aby nawiązać kontakt oraz przekazać stosowne rozkazy i uzyskać wiadomości o przebiegu godziny „W”. Chodziło też o zorganizowanie pomocy dla walczącego miasta. Wtedy między innymi do nawiązania łączności skierowano harcerzy Szarych Szeregów (uczyniono to za zgodą Głównej Kwatery „Pasieki”, kierowanej przez hm. Kazimierza Grendę „Granicę”): Zygmunta Głuszka „Victora” i Andrzeja Budziszewskiego „Jacka” – na Gocławek do kontaktu z 2. i 3. Rejonem VII Obwodu; Józefa Przewłockiego „Placka” i Zygmunta Przewłockiego „Jacka” – do 5. Rejonu VII Obwodu. Obie wyprawy zakończyły się sukcesem. 

Kolejny dokument wiąże się z przejściem „Hanki” na Mokotów. Został wystawiony 10 sierpnia 1944 roku. Jest to przepustka z I Obwodu Śródmieście wystawiona przez „Albina” [podpułkownika Jerzego Wukiczewicza-Sarapa], komendanta placu Śródmieścia Południowego, umożliwiająca poruszanie się po mieście i okolicach Warszawy celem dotarcia do Pruszkowa. Widoczna pieczęć tuszowa Wydziału Artylerii Armii Krajowej oznacza wcześniejszy przydział wystawcy w ramach III Oddziału Operacyjno-Szkoleniowego Komendy Głównej Armii Krajowej. Dokument był ważny trzy dni od daty wystawienia. 

Aniela Owczarek-Godlewska dwukrotnie brała udział w dotarciu drogą specjalną – kanałami – z Czerniakowa na Mokotów i odwrotnie, w trudnych warunkach odbywając wielogodzinny marsz. Po dotarciu do placówek pułku AK „Baszta”, przygotowaniu się do dalszej drogi, docierała do Pruszkowa. W komendzie 6. Rejonu Pruszków pod dowództwem majora Edmunda Rzewuskiego „Pawła” przekazywała rozkazy i korespondencję, w zamian otrzymywała meldunki dla podpułkownika „Bronisława”, „Kalwina” i udawała się w drogę powrotną. W międzyczasie była zatrzymywana przez Niemców. 

Do kolejnej przeprawy kanałowej Anieli Owczarek 1 września 1944 roku została wystawiona Legitymacja Armii Krajowej nr 80022 na blankiecie z 25 lipca 1944 roku, podpisana przez „Kartuza”, dowódcę VII Obwodu AK „Obroża”, z pieczątką tuszową Komendy Okręgu Warszawskiego AK. Poświadczała na odwrocie jej przydział jako łączniczki VII Obwodu, co również uwiarygodniła przystawiona pieczęć Komendy VII Obwodu oraz podpis „Poręcza” [podporucznika Jerzego Gębskiego]. Ponadto trzy dni później Owczarek-Godlewska otrzymała „Jednorazową Przepustkę Specjalną” z Komendy Okręgu Warszawskiego AK na przejście drogą specjalną – kanałami ze Śródmieścia na Mokotów. „Hanka” udawała się w sprawach służbowych z ramienia Komendy VII Obwodu. W imieniu pułkownika Antoniego Chruściela „Montera”, dowódcy powstania warszawskiego, przepustkę podpisał „Chirurg” [mjr Stanisław Weber], szef sztabu Okręgu Warszawskiego AK, który kontrolował drogi podziemne – kanały do dzielnic rozdzielonych stanowiskami niemieckimi, dzięki czemu powstańcy mogli prowadzić łączność i przerzut broni. Przeprawiali się tamtędy żołnierze, łączniczki, łącznicy. Kanały służyły również do przeprowadzenia ewakuacji powstańców i ludności cywilnej, na przykład ze Starego Miasta do Śródmieścia lub na Żoliborz. Na odwrocie zachowanego dokumentu znalazła się pieczątka tuszowa „Zgrupowania kpt. Kryska” i pod nią podpis dowódcy kpt. „Kryski” [Zygmunta Netzera], na którego terenie znajdował się właz kanałowy przy ulicy Czerniakowskiej. Podpis ten świadczy o tym, że dotarła tam „Hanka”, której umożliwiono przejście na Mokotów.    

W październiku 1944 roku Aniela Owczarek-Godlewska, po częściowym odzyskaniu zdrowia, brała udział w opiece nad rannymi powstańcami i cywilnymi mieszkańcami Warszawy oraz chorymi ewakuowanymi z warszawskich szpitali, znajdującymi się w szpitalach w Pruszkowie, Tworkach, Piastowie, a także przebywającymi w mieszkaniach prywatnych. „Hanka” kierowała referatem opieki nad rannymi i chorymi powstańcami przy sztabie 6. Rejonu Pruszków, podlegały jej również patrole sanitarne. Dlatego dostała specjalną apteczkę sanitarną, w której znajdował się wkład wykonany przez Wytwórnię Zjednoczonych Rymarzy i Konfekcjonistów oraz Główną Składnicę Sanitarną nr 1 – wojskową składnicę funkcjonującą w latach 1932–1939 przy ulicy Kozielskiej 2 na warszawskich Powązkach, o czym świadczą zachowane na materiale pieczęcie tuszowe. Wewnątrz wkładu znalazły się przedmioty potrzebne do udzielenia pierwszej pomocy rannym: narzędzia chirurgiczne w etui, wykonane przez warszawskie firmy: Fabrykę „A. Mann” działającą przy ulicy Białostockiej 42 na Pradze i drukarnię-introligatornię „Władysława Czajkowskiego” z ulicy Złotej 13, która przygotowała etykiety na butelki z lekami; Polski Czerwony Krzyż, którego fiolka oraz opatrunek znajdują się w prezentowanym zestawie. Większą część stanowią wyroby wspomnianej Głównej Składnicy Sanitarnej nr 1 z Powązek: dwa metalowe pudełka z napisem „Tinctura Jodi”, trzy butelki szklane z napisem „Annogen z talkiem” z zawartością, opatrunek sanitarny, opaska z gazy lnianej. We wkładzie znalazły się dwie bawełniane taśmy uciskowe. Dodatkowym elementem była rosyjska buteleczka z napisem „Eteri duchi” z brązową cieczą. 

Aniela Owczarek-Godlewska ujawniła się po wojnie jako żołnierz Armii Krajowej przed przedstawicielem Komisji Likwidacyjnej byłej Armii Krajowej oraz przedstawicielem Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa w Warszawie, o czym świadczy zachowane zaświadczenie z 18 września 1945 roku, wystawione przez obie instytucje rejestrujące zgłaszających się. Wśród osób poświadczających był podpułkownik Jan Gorazdowski „Wolański”, szef Biura Personalnego I Oddziału Organizacyjnego Komendy Głównej AK, zaangażowany w działalność Komisji Likwidacyjnej byłej Armii Krajowej Obszaru Centralnego, kierowanej przez pułkownika Jana Mazurkiewicza „Radosława”. Zebrany materiał posłużył potem władzom komunistycznym do prowadzenia szykan, aresztowań i represji wobec żołnierzy Armii Krajowej. 

Właścicielka pamiątek i dokumentów angażowała się w prace placówki Polskiego Czerwonego Krzyża w Pruszkowie. Zorganizowała dom noclegowy dla uchodźców z Warszawy, zajmowała się rozdzielaniem darów z United Nations Relief nad Rehabilitation Administration (UNRRA) i dożywianiem dzieci w szkołach. Jej działanie w strukturach PCK potwierdza zachowana legitymacja nr 1292/O.WR. wystawiona przez Okręg Warszawski PCK. Dokument świadczy o tym, że jego właścicielka była zatrudniona jako Delegatka PCK na gminę Pruszków-Tworki w powiecie Warszawa Lewobrzeżna. Był ważny do końca grudnia 1949 roku, upoważniał do noszenia białej opaski z czerwonym krzyżem – Oznaki Genewskiej – oraz uprawniał do korzystania z konkretnych przepisów Konwencji Genewskiej z 27 lipca 1929 roku, czyli Sekcji II. O Obozach jeńców wojennych. Wskazane artykuły regulowały urządzanie obozów jenieckich, odżywianie i ubiór jeńców wojennych oraz higienę obozu. 

Dalszą część życia Aniela Owczarek-Godlewska poświęciła działalności społecznej. Udzielała się w lokalnym samorządzie w Pruszkowie, pracowała w Wydziale Zdrowia i Opieki Społecznej, zajmując się między innymi kontrolą budownictwa i organizacji izb porodowych. Była kuratorką sądową, pod jej opiekę trafiała trudna młodzież, nieletni przestępcy. Starała się, by wrócili do nauki w szkołach zawodowych i mogli odbywać praktyki u miejscowych rzemieślników, co miało dać im konkretny zawód. Była radną w Miejskiej Radzie Narodowej w Pruszkowie. Przeszła na emeryturę w 1963 roku. Za swoją pracę i działalność była nagradzana między innymi dyplomami uznania za ofiarną i wieloletnią pracę. Takie dyplomy wystawiły: Prezydium Rady Narodowej w Pruszkowie – w dniu 15 listopada 1965 roku – i Rada Naczelna Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej – w dniu 19 maja 1973 roku. 

Aniela Owczarek-Godlewska otrzymała dwa zaświadczenia z Komisji Weryfikacyjnej wystawione przez Koło Byłych Żołnierzy AK w Londynie z 31 marca 1966 roku, z błędnym przydziałem do 1. rejonu VII Obwodu, potwierdzające stopień podporucznika (młodszej komendantki). Nadawanie stopni kobietom-żołnierzom regulował rozkaz dowódcy Armii Krajowej nr 871/I z 23 września 1944 roku. Rozkazem Dowódcy AK z 1 stycznia 1945 roku przyznano jej też Krzyż Walecznych. W drugim zaświadczeniu z 23 października 1973 roku wydanym przez to samo Koło potwierdzono, że „Hance” przyznano stopień podporucznika. Ponadto była odznaczona między innymi Krzyżem Partyzanckim, Krzyżem Armii Krajowej, Medalem za Warszawę i Medalem Wojska, Honorową Odznaką PCK. Zmarła 4 kwietnia 1979 roku w Pruszkowie.

Autor: Julian Borkowski

Bibliografia: 
Źródła drukowane:
M. Olczak, M. Strok, Okręg Warszawa-Miasto ZWZ i Okręg Warszawski ZWZ-AK. Dokumenty 1940–1943, t. 1, Warszawa 2018.
Opracowania:
Z. Głuszek, „Hej, chłopcy…”. Harcerze Szarych Szeregów w Powstaniu Warszawskim, cz. II: Powstanie, Warszawa 2001.
J.Z. Sawicki, „Obroża” w konspiracji i Powstaniu Warszawskim, Warszawa 2002.
Z. Zaborski, W. Wrotniak, J. Cierliński, Z. Łosiewicz-Chmurowa, Trwaliśmy przy Tobie, Warszawo. Historia konspiracji i walki VI Rejonu „Helenów” Pruszków-Piastów-Ursus-Sękocin, Pruszków 2008.