ogród dziecięcy - element infrastruktury społecznej

ogród dziecięcy - specjalnie wyznaczone w przestrzeni miejskiej i prowadzone przez wykwalifikowaną kadrę opiekunów miejsca zabaw i gimnastyki na świeżym powietrzu, często wydzielone w części publicznego parku, dysponujące infrastrukturą umożliwiającą aktywność ruchową (drabinki, huśtawki, karuzele, piaskownice), uprawianie roślin, prowadzenie innych zajęć – teatralnych, plastycznych oraz dysponujące zapleczem socjalnym (toalety, świetlice, werandy). W Warszawie pierwszy ogród został otwarty w 1899 roku. Od tego momentu idea dziecięcego ogrodu jest realizowana do dziś.

Obok klasycznych ogrodów dziecięcych z bogatym programem edukacyjno-wychowawczym funkcjonowały (i rozwijane są obecnie) skromniejsze miejsca rekreacji najmłodszych w postaci placów zabaw – przydomowych, osiedlowych, w parkach, na skwerach, przy szkołach, przedszkolach czy żłobkach.

Idea pojawienia się miejskiego ogrodu dziecięcego jako nowej struktury przestrzennej w mieście związana jest z postulatami edukacyjno-opiekuńczymi i higieniczno-zdrowotnymi II połowy XIX wieku, będącymi odpowiedzią na pogarszającą się sytuację społeczno-środowiskową najmłodszych mieszkańców miast w dobie dynamicznego uprzemysłowienia. Społecznicy i pedagodzy postulowali pilną potrzebę tworzenia w miastach miejsc na świeżym powietrzu przeznaczonych do opieki nad najmłodszymi podczas nieobecności opiekunów, a także umożlwiających niezbędny kontakt z rówieśnikami. Z kolei lekarze i higieniści zauważali potrzebę wspierania zdrowego rozwoju dzieci i młodzieży. Trudne warunku bytowe – ciasne mieszania, ciemne podwórka, ograniczony dostęp do terenów zielonych – uniemożliwiały wielu dzieciom i młodzieży zażywanie ruchu.

Wzorzec funkcjonowania miejsca zbaw dla dzieci i sama nazwa zostały zaczerpnięte z koncepcji pedagogicznej Friedricha Froebla, która postulowała kontakt młodego człowieka z przyrodą: przechadzki, zabawy prostymi, naturalnymi materiałami, zabawy ruchowe na powietrzu. Pierwszy ogród dziecięcy (Kindergarten) Froebel założył w 1837 roku w Glankenburgu. Organizacja ogrodów dla najmłodszych w II połowie XIX wieku czerpała z tej koncepcji, łącząc ją z rozwiązaniami z dziedziny gimnastyki. 

Z inicjatywą założenia w Warszawie ogrodu dziecięcego wyszli w 1899 roku członkowie Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego. W ślad za decyzją poszło powołanie Komisyi ds. gier i zabaw dla dzieci, która przedstawiła ówczesnemu prezydentowi miasta zamiar stworzenia ogrodu dla dzieci. Ten pozytywnie odniósł się do pomysłu, a wkrótce, nieoczekiwanie, pojawiły się środki na jego realizację. Darczyńcami byli spadkobiercy znanego warszawskiego przedsiębiorcy, Wilhelma Ellisa Raua. By docenić ten gest, pierwszym warszawskim ogrodom dziecięcym nadano imię W.E. Raua (Ogrody Gier i Zabaw Ruchowych in. W.E. Raua).

 Z początkiem sierpnia 1899 roku najmłodsi mieszkańcy mogli bawić się w pierwszym dziecięcym ogródku mieszczącym się w pobliżu dzisiejszego placu na Rozdrożu („Agrykola”), w końcu tego miesiąca także w drugim, położonym w Ogrodzie Saskim („Saski”). W 1904 roku ogródków było już dwanaście. Poza dwoma pierwszymi kolejne powstały między innymi przy ul. Agrykoli („Pod Sobieskim”), za kościołem św. Floriana na Pradze, przy ulicy Górczewskiej na Woli, na skwerze na Nowym Mieście przy ulicy Kościelnej.

Warszawskie ogródki Raua pod względem zajęć dla dzieci czerpały z koncepcji niemieckich, zaś sama organizacja ogrodu bliska była idei krakowskiego lekarza Henryka Jordana. Podobnie jak w Krakowie, w Warszawie do zabawy dopuszczano wszystkie dzieci po uprzednim zapisaniu się, ale nie grupy zorganizowane, np. klasy szkolne. Grupy w Warszawie były koedukacyjne. Początkowo prowadzono w nich jedynie dwugodzinne zajęcia pod kierunkiem opiekuna, z czasem pozwolono także na swobodne zabawy. W Ogrodach Raua pracowała między innymi Helena Prawdzic-Kuczalska, wybitna działaczka społeczna, pionierka fizjoterapii i powszechnego wychowania fizycznego. Rozwijana była infrastruktura ogródków, codziennie korzystało z nich około 2000 dzieci, przede wszystkim z niezamożnych rodzin (stanowiły one ponad 80 procent wszystkich). Ogródki były otwarte od wiosny do jesieni. Po 1918 roku aktywność ogrodów Raua spadła. Nie znaczy to jednak, że porzucono realizację tej idei. Popularność zaczęła zyskiwać nowa forma dziecięcych ogrodów wzorowana na pomyśle krakowskiego lekarza, Henryka Jordana – ogrody jordanowskie. W czerwcu 1929 roku prezydent Warszawy, Zygmunt Słomiński, otworzył pierwszy warszawski ogród jordanowski przy ulicy Bagatela 2. Ogród nosił nazwę Raj. Wkrótce o ogrody starają się także inne dzielnice. W 1933 roku powstaje Warszawskie Towarzystwo Ogrodów Jordanowskich, którym kieruje Jadwiga Jędrzejowiczowa, zaś w kolejnym roku zawiązuje się Centralne Towarzystwo Ogrodów Jordanowskich. W drugiej połowie lat 30. działa już osiem ogrodów: przy ul. Bagatela 2–4, ul. Hożej 88, ul. Wawelskiej 3, ul. Opaczewskiej, na Powiślu przy Wybrzeżu Kościuszkowskim (finansowany przez pobliską elektrownię), na Woli przy ul. Ludwiki 6, na Żoliborzu, na Pradze przy ul. Wileńskiej 55. Ogrody różnią się między sobą, są dostosowane do potrzeb dzielnicy, w której się znajdowały.

 Jednym z największych i najnowocześniejszych był ogród przy ulicy Opaczewskiej otwarty w 1935 roku. Inicjatorką założenia go była Aleksandra Piłsudska, żona prezydenta, aktywnie uczestnicząca w działaniach lokalnego komitetu „Osiedle”. Ogród założono na liczącym 2,5 ha nieużytku. Na tym dużym terenie powstały boiska do gier sportowych: koszykówki i siatkówki, 100-metrowa bieżnia, skocznie, basen 10-metrowy, zjeżdżalnie, przeplotnie i huśtawki. W czasie deszczu możliwa była zabawa na werandach. Do dyspozycji był także przyległy budynek ze świetlicami dla dzieci, natryskami i sekretariatem. Ponadto komitet „Osiedle” na terenie ogrodu prowadził przedszkole dla blisko 100 dzieci. Jak wyglądał ogród na początku funkcjonowania, możemy poznać z fotografii Henryka Poddębskiego.

Tuż przed wybuchem II wojny światowej w Warszawie działało 9 ogrodów jordanowskich. Zarząd miejski powołał komisję, która planowała założenie kolejnych 23 i pozyskała tereny pod inwestycje. Realizację planów przerwała wojna.

Wybuch wojny nie zniweczył zupełnie działania miejskich ogrodów dla dzieci. We wrześniu w wyniku bombardowania zniszczeniu uległ pierwszy ogród przy Bagateli. Dzięki inicjatywie kierowniczki nadal działał i ogród przy Wybrzeżu Kościuszkowskim. W listopadzie 1939 roku członkom WTOJ udało się spotkać, by wznowić działalność i nawiązać współpracę z Stołecznym Komitetem Opieki Społecznej. W wyniku tych działań udało się wznowić działalność zachowanych ogródków pod nazwą niemiecką „Kindergarten”. Dawni pracownicy ogródków prowadzili zajęcia, zaś dzięki pomocy Komitetu zrealizowano dożywianie dzieci. Na terenach ogródków prowadzono też uprawy warzywne, co pomagało przy akcji dożywiania. Towarzystwo działało nieprzerwanie do 1944 roku mimo trudności realiów życia okupacyjnego. Niestety, działalność Towarzystwa nie była możliwa na terenie getta warszawskiego.

Po 1945 roku sytuacja społeczna i polityczna zmieniła się. W nowym ustroju państwo wzięło na siebie zapewnienie opieki i edukacji dzieci i młodzieży. W związku z tym powołały nowe organy i instytucje, lub zmieniły zakres działania istniejących przedwojennych organizacji. Towarzystwo Ogrodów Jordanowskich działo nadal, jednak nie prowadziło edukacji przedszkolnej, skupiając się na prowadzeniu ogrodów dla najmłodszych. W 1947 roku, na prośbę stołecznego Kuratorium Oświaty, Biuro Odbudowy Stolicy rozpoczęło proces naprawy 12 ogródków jordanowskich, które przetrwały wojnę. Nie odbudowano dwóch: przy Bagateli, ponieważ jego teren przekazano Ministerstwu Spraw Wewnętrznych, oraz przy Czerniakowskiej. Zaplanowano budowę trzech nowych ogrodów na prawym brzegu: na Targówku, Saskiej Kępie i Grochowie.

Ministerstwo Oświaty nadal pracowało nad przygotowaniem wytycznych dotyczących działalności ogródków. Zgodnie z wytycznymi z 1950 roku ogrody jordanowskie miały pełnić funkcję świetlic dzielnicowych dla dzieci i młodzieży do 15 lat. Ostatecznie zdecydowano, że ogrody mają przede wszystkim prowadzić zajęcia sportowe, rekreacyjne i przyrodnicze na świeżym powietrzu, zaś działalność innego typu, na przykład artystyczna, ma być działalnością poboczną.
W 1958 roku działacze powojennego Centralnego Towarzystwa Ogrodów Jordanowskich powołali do życia Towarzystwo Przyjaciół Ogrodów Jordanowskich jako sukcesora przedwojennej organizacji. Towarzystwo objęło opieką 11 terenowych kół prowadzących ogrody w Warszawie. Zatwierdziło statut, określający zakres działań, czyli przede wszystkim prowadzenie ogrodów, propagowanie aktywności ruchowej najmłodszych na świeżym powietrzu, popularyzację idei ogrodu dziecięcego poprzez publikacje. Ten ostatni cel został zrealizowany w postaci wydania w 1961 roku monograficznej, zbiorowej publikacji pod redakcją Ireny Chmieleńskiej pt. Ogród jordanowski. 

Jednak tego typu społeczna, oddolna działalność nie byłą mile widziana przez władzę, która po niespełna pięciu latach doprowadziła do zlikwidowania Towarzystwa i wchłonięcia go przez Towarzystwo Przyjaciół Dzieci. Wobec likwidacji Towarzystwa Przyjaciół Ogrodów Jordanowskich ogrody w pierwotnej formie przestały istnieć. Większość z nich została przejęta przez szkoły, ośrodki sportowe, świetlice.

Reaktywacja idei w pierwotnym kształcie nastąpiła w latach 90. XX wieku. Obecnie w Warszawie działa pięć ogrodów jordanowskich prowadzonych przez miasto stołeczne, odwołujących się do przedwojennej idei. Są to: II Ogród Jordanowski przy ulicy Odyńca 6, założony w 1946 roku i reaktywowany w 1996 roku; III Ogród Jordanowski przy ulicy Wawelskiej 3, najstarszy, założony w 1928 roku, spadkobierca wcześniejszego, założonego jeszcze dzięki funduszom rodziny M.E. Raua; V Ogród Jordanowski, na Woli, przy ulicy Ludwiki 6, założony w 1934 roku; działający z przerwami do 1993 roku, kiedy stał się samodzielną placówką, częścią Zespołu Wolskich Placówek Edukacji Kulturalnej. Kolejne dwa ogrody funkcjonują na Pradze: VII Ogród Jordanowski przy ulicy Namysłowskiej 21 (założony pod koniec lat 60. XX w. oraz VIII Ogród Jordanowski, przy ulicy Suwalskiej 13. Wszystkie ogrody prowadzą działalność rekreacyjną, sportową, kulturalną i oświatową.

Tekst: Lena Wicherkiewicz

Bibliografia:

Gołab M., Place zabaw: źródła, ewolucja, działanie, praca magisterska napisana na kierunku Kulturoznawstwo – Wiedza o kulturze, po kierunkiem dr. hab. P. Rodaka, Uniwersytet Warszawski 2014,
https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/9314/M.%20Go%c5%82%c4%85b%2c%20Place%20zabaw.pdf?sequence=1&isAllowed=y.
Kimic K., Idea wychowania fizycznego oraz poprawy zdrowia dzieci realizowana w warszawskich Ogrodach im. W. E. Raua w I połowie XX wieku, w: Dziecko w kulturze europejskiej, red. K. Bogacka, Warszawa 2016.
Wojewoda A., Od idei do realizacji – ogrody dziecięce im. W.E. Raua w Warszawie 1899–1901, „Studia Edukacyjne” 2019, nr 53, s. 361–372.