Łazienki Królewskie - założenie pałacowo-ogrodowe

Łazienki Królewskie – okazałe, klasycystyczne założenie pałacowe otoczone parkiem w stylu angielskim, z towarzyszącymi ogrodami: modernistycznym i orientalnym, dawna rezydencja królewska. Obecnie jeden z największych parków śródmiejskich (ok. 76 ha) położony pomiędzy ulicą Agrykoli, Alejami Ujazdowskimi, ulicą Gagarina i ulicą Podchorążych. 

Dzisiejsze Łazienki zajmują teren dawnego zwierzyńca książąt mazowieckich. W późniejszych latach obszar ten wchodził w skład gruntów soleckich, z czasem został włączony przez królową Bonę w grunty ujazdowskie i zaczął być jednym z elementów rozległej ujazdowskiej rezydencji. Po potopie szwedzkim częściowo zniszczony Ujazdów zmieniał właścicieli, aż w 1674 roku stał się własnością marszałka koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, za którego sprawą odbudowano pałac ujazdowski a na terenie rezydencji powstał nowy zwierzyniec z rybnymi sadzawkami oraz pawilony ogrodowe – w tym ermitaż przy Agrykoli i pełniący funkcję łaźni pawilon Hypokrene (z mitologii greckiej - źródło na Helikonie poświęcone muzom), od którego wzięła się nazwa Łazienek.

Pawilon Hypokrene, zaprojektowany najprawdopodobniej przez Tylmana z Gameren, był łaźnią ogrodową otoczoną przez wodę i dość zwartą zieleń (na tym etapie najpewniej mało było powiązań widokowych na tym terenie, choć od strony wschodniej łazience towarzyszył mały, włoski ogród kwaterowy). Zazwyczaj pawilony ogrodowe o tym przeznaczeniu były użytkowane w celach towarzyskich i rozrywkowych, jednak mogły niekiedy pełnić podobną funkcję do przeciwstawnych im ermitaży – odosobnionych ogrodowych budowli służących do samotnej kontemplacji.  Budynek Hypokrene zapoczątkował formułę późniejszego Pałacu na Wodzie -  stanął na północnym krańcu prostokątnej wyspy, zdając się wręcz opierać na tafli wody. Łaźnia była budowlą o zwartej bryle na planie kwadratu, zwieńczoną kopułą, posiadającą narożne wieżyczki z cebulowatymi kopułkami. Była bogato dekorowana zarówno zewnątrz jak i wewnątrz sztukaterią, rzeźbami i malowidłami. Posiadała grotę z wodotryskiem, pokój kąpielowy i pokój wypoczynkowy.

Na rzecz pawilonu łaźni a także fontann (jedna z nich była zapewne usytuowana w pobliżu budynku) już za czasów Lubomirskiego stworzono infrastrukturę wodną zasilaną podziemnym ciągiem rur czerpiących wodę z regulowanego kanału zasilanego przez strumień na terenie rezydencji ujazdowskiej. Infrastruktura wodna była także obiektem zainteresowania kolejnego właściciela posiadłości – Augusta II, który przejął rezydencję w dzierżawę od syna Lubomirskiego, Teodora, w 1720 roku. Zaczęto budowę Kanału Królewskiego (zwanego również Piaseczyńskim), który miał być osią centralną założenia, z odchodzącymi wachlarzowato alejami po obu stronach. Dla uzyskania jeszcze większej symetrii zamierzano stworzyć analogiczny pawilon będący lustrzanym odbiciem Hypokrene po drugiej stronie kanału. Działań mających upodobnić rezydencję do monumentalnego założenia barokowego nie zrealizowano.

Następca Augusta II, August III, traktował tereny ujazdowskie głównie jako przestrzeń łowiecką i nie dokonał znaczących zmian w obrębie założenia. Od Elżbiety Lubomirskiej, wdowy po Teodorze, rezydencję ujazdowską odkupił w 1764 roku przyszły król, Stanisław August Poniatowski , będący jeszcze stolnikiem litewskim. 

Stanisław August na swoją stałą siedzibę zamiast pałacu saskiego wybrał rezydencję ujazdowską. Widział zapewne potencjał w rozwijaniu miejsca nieograniczonego siatką ulic i nieściśniętego przez istniejącą zabudowę, dającego większe pole do popisu przy formowaniu kompozycji, nie generującego kosztów, które zaistniałyby przy ewentualnych wyburzeniach. Rozwój nowej rezydencji wymusił stworzenie nowego układu przestrzennego – tzw. osi stanisławowskiej, mającej komunikować gwiaździste place miejskie z podmiejską rezydencją króla za pomocą promienistych alei. Przeobrażenia objęły również sam Zamek Ujazdowski, jednak część zaplanowanych przez króla zmian nie była możliwa. Wówczas, około 1774 roku, część prac kompozycyjnych przeniosła się na teren zwierzyńca. Przekształcenie dawnej łazienki w pałac a ogrodu zwierzyńca w królewskie założenie było wypadkową wielu czynników a sam proces dojrzewał latami. Oprócz porzucenia planu dalszej rozbudowy Zamku Ujazdowskiego, Stanisław August również zaniechał przedsięwzięcia budowy nowego wielkiego Belwederu. Już w 1772 roku, zapewne z powodu przedłużającego się remontu w Zamku Ujazdowskim, dawny pawilon Hypokrene zaczął być przystosowywany do zamieszkania w porze letniej. 

Z pewnością sam układ zwierzyńca, który zastał Stanisław August w 1764 roku dawał pole do stworzenia nowej, odrębnej strukturalnie od rezydencji ujazdowskiej formy przestrzennej. Pomimo, że teren z pawilonem łaźni nie miał jeszcze do końca wyrazistej formy, Poniatowski musiał dostrzec w nim potencjał do rozwijania struktury założenia. Obszar stosunkowo mało zagospodarowany był łatwiejszy w zakomponowaniu, jednocześnie zaś istniała tam infrastruktura techniczna w postaci wodnych kanałów. Zwierzyniec, co naturalne, był skomunikowany z terenem zamku ujazdowskiego, jednak również wewnątrz założenia istniały połączenia funkcjonalne pomiędzy budynkami ermitażu, łazienki i tzw. „domu zwierzyńca”. Już w tzw. pierwszej fazie rozwoju, tj. w latach 1773-1778 na terenie ogrodu zaczęły powstawać pawilony o funkcjach czysto mieszkalnych: Biały Domek (1774), kubik Pałacu Myśliwieckiego – wówczas obiektu willowego (1773-1775) oraz użytkowych: kuchnia (1777), rezerwuar (1778) a także oficyny. Przemianom podlega też pawilon łazienki – choć początkowo nie traci on swojego barokowego charakteru, spalony od uderzenia pioruna ermitaż oraz sam ogród. Prace w ogrodzie takie jak wytyczanie nowych ciągów komunikacyjnych czy tworzenie mostków i kładek nadzorował Karol Agricola. W tej fazie ogród cały czas opiera się na formach regularnych.  Szatę roślinną wzbogacono o dużą ilość kwitnących na kolorowo nasadzeń, zarówno rodzimych jak i egzotycznych. Dodano też dużą ilość drzew – głównie lip i klonów.  

Druga faza rozwoju Łazienek obejmuje lata 1779-1786. Od tego momentu można mówić, że Łazienki zyskały samodzielną, niezależną od rezydencji ujazdowskiej, formę przestrzenną. Rok 1784 przyniósł znaczącą rozbudowę pawilonu na wyspie. Gmach łazienki zyskując klasycystyczną, proporcjonalną fasadę od strony południowej zaczął przeobrażać się w Pałac na Wodzie, który stał się dominantą całego założenia ogrodowego. Nie bez znaczenia była oprawa plastyczna budynku pałacowego, tworzona przez grupy rzeźb i roślin – w tym symetrycznie rozstawionych drzewek pomarańczowych. Szczególnie rzeźby, rozstawione osiowo, miały za zadanie akcentować pałac jako główny obiekt przestrzeni ogrodowej.
Teren parku powiększono o nowe grunty. Główny ciężar prac spoczął na rozwijaniu założenia wodnego – rozbudowie stawów. Powstał drugi staw południowy (tzw. staw południowy górny, wykopany w 1779 roku), stanowiący rezerwuar dla kaskady, powiększono także staw południowy dolny (usytuowany bezpośrednio przed Łazienką, położony niżej od górnego). Po drugiej stronie pałacu, w 1784 roku wykopano staw północny, sięgający aż do drogi Agrykoli. Całość terenów zielonych zyskiwała nową, krajobrazową formę – postępowały prace zadrzewieniowe przy równoczesnej dbałości o wytyczanie alej spacerowych - choć trzeba zaznaczyć, że Stanisław August lubił eklektyzm i nie chciał do końca rezygnować z form regularnych – podobnie jak wielu innych władców oświeceniowych w komponowaniu założeń ogrodowych balansował pomiędzy założeniami francuskimi i angielskimi. Założenie wzbogacono o nowe budowle : Most Królewski, Trou Madame, Bramę Chińską i Teatr Mały.

Trzecia faza rozwoju Łazienek przypada na lata 1786-1798. Był to okres kiedy wcześniej ustalona koncepcja była dopełniana i wzmacniana. Pałac jeszcze bardziej zdominował przestrzeń, bo został powiększony w tym okresie trzykrotnie.  Poszerzono go o skrzydła boczne i połączone z budynkiem kolumnadowymi mostami pawilony. Ostatnia faza to również okres wzniesienia na terenie Łazienek licznych pawilonów o charakterze rozrywkowym: Domu Tureckiego, Teatru w Pomarańczarni i amfiteatru na wodze. Na moście królewskim w 1788 roku stanął pomnik konny króla Jana III Sobieskiego. 
W czasach Poniatowskiego w pracach nad kształtem ogrodu i infrastrukturą założenia udział brali Jan Christian Schuch, Jan Michał Tietz, Jakub Fontana i Karol Ludwik Agricola. Pawilony i budynki wraz z wnętrzami projektowali lub odnawiali Dominik Merlini i Jan Chrystian Kamsetzer. Marcello Bacciarelli i Jan Bogumił Plersch odpowiadali za dekoracje malarskie i rzeźbiarskie.

Król opuścił Łazienki w 1795 roku, jednak nadal interesował się swoją ukochaną rezydencją i zlecał (pomimo długów) różne prace utrzymaniowe aż do swojej śmierci w 1798 roku. Następnie Łazienki przeszły w ręce ks. Józefa Poniatowskiego a następnie Teresy z Poniatowskich Tyszkiewiczowej. Żadne z nich nie mieszkało w Łazienkach, choć starano się doglądać założenia i utrzymywać je w dobrym stanie. Władze Królestwa Polskiego – czyli de facto car Rosji Aleksander I - odkupiły posiadłość od Teresy Tyszkiewiczowej w 1817 roku. Łazienki Królewskie na prawie 100 lat (1817-1915) stały się z tymczasową rezydencją carską – lubianą szczególnie przez carów Aleksandra I i Mikołaja I. Jeżeli nie odwiedzał ich sam car, zatrzymywała się w nich rodzina carska a wizyty te były okraszone wystawnymi uroczystości, na które zapewne wpuszczani byli mieszkańcy miasta – festynami, fajerwerkami i iluminacjami. Tak więc Łazienki coraz bardziej otwierały się na publiczność stając się powoli parkiem miejskim. W 1830 roku w Łazienkach wraz ze szturmem na Belweder – siedzibę Wielkiego Księcia Konstantego, brata cara i namiestnika Warszawy – rozpoczęło się powstanie listopadowe.

Dla samego założenia łazienkowskiego okres 1817-1915 można uznać za zachowawczy. W tym okresie założenie zostało ogrodzone (wraz z nowo przebudowaną rezydencją belwederską, przeznaczoną tylko dla namiestnika carskiego, i ogrodem botanicznym), z wyłączeniem jednak terenów Pałacu Myśliwieckiego i Drogi Agrykoli. Rozebrano Dom Turecki i Most Chiński. Szpalery przy alejach wraz ze wzrostem drzew stawały się coraz bardziej monumentalne i cieniste, krzewy zaczęły rosnąć też w bardziej niekontrolowany i naturalny sposób. 

W 1915 roku Łazienki stały się własnością państwa. Rok 1926 przyniósł nowy element pod postacią pomnika Fryderyka Chopina w pobliżu Belwederu, zaś w południowo-wschodniej części parku sąsiadującej z ulicą Podchorążych powstał hipodrom – stadion służący do zawodów konnych. Podczas okupacji niemieckiej Łazienki znalazły się w sercu dzielnicy niemieckiej i zostały wyłączone z użytku dla mieszkańców miasta. W 1944 roku spłonął Pałac na Wodzie, znacznym zniszczeniom uległ też drzewostan parku i część pawilonów. 

Po wojnie przeprowadzono rozległe prace konserwatorskie i renowacyjne. Ogród belwederski został wydzielony z Łazienek i odrębnie ogrodzony. Przeprowadzono też asfaltowanie większości alej (w ostatni latach asfalt zastąpiono kostką brukową bądź nawierzchnią mineralną). W 1977 roku Łazienki stały się oddziałem Muzeum Narodowego w Warszawie, w 1995 roku – stały się samodzielną placówką muzealną.

Obecnie w przestrzeni Łazienek oprócz założenia ogrodowego powstałego za czasów Poniatowskiego znajduje się ogród romantyczny (najpóźniejsza faza ogrodów krajobrazowych) powstały przy Belwederze w połowie XIX wieku oraz ogród modernistyczny, komponowany w latach 20. I 30. Oraz 60. XX wieku. Cała zabytkowa przestrzeń ogrodowa wraz z Pałacem na Wodzie i pawilonami służy jako park miejski, zamykany po zmierzchu, posiadający regulamin użytkowania, udostępniający zwiedzającym wnętrza dawnych obiektów rezydencjonalnych i użytkowych, zezwalający na swobodne korzystanie z trawników w celach rekreacyjnych (długo nie było to możliwie) i zabraniający wykonywania innych niż jogging form aktywności sportowej w ciągach komunikacyjnych. 

Tekst: Blanka Melania Ciężka

Bibliografia:

L. Majdecki, Łazienki. Przemiany układu przestrzennego założenia ogrodowego, w: Rejestr Ogrodów Polskich nr 7, Warszawa 1969.
M. Kwiatkowski, Łazienki Królewskie, Warszawa 1991.
W. Tatarkiewicz, Łazienki Królewskie, Warszawa 1957.
G. Piątek, Łazienki Królewskie: przewodnik po historii i architekturze, Warszawa 2021.