Książnica-Atlas (1885–1955) – redakcja, oficyna, instytut naukowy

Kluczowym miejscem, w którym kształtowały się nowoczesna polska myśl kartograficzna i rodzima XX-wieczna produkcja kartograficzna, była lwowska (później wrocławska) Książnica-Atlas. Redakcja, oficyna, instytut naukowy, największy wydawca kartograficzny i potentat na rynku publikacji szkolnych.

Historię Książnicy-Atlas wyprowadzić można od lwowskiego Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych, a ściślej od powstałej w jego ramach 1 stycznia 1885 roku oficyny naukowej, która działała pod nazwą Administracja Wydawnictw. Na takie korzenie wskazują sami twórcy Książnicy. 

Działalność wydawnicza późniejszej Książnicy-Atlas początkowo wiązała się ściśle z działaniami Towarzystwa. Taka formuła organizacyjna i ogromny zakres prac, na który składała się bogata oferta dzieł literackich, wydawnictw podręcznikowych i kartograficznych, były istotną przyczyną ograniczeń rozwoju oficyny. Sprawiło to, że w 1914 roku przeprowadzono wstępne, konieczne zmiany organizacyjne ułatwiające działalność i rozwój. Natomiast już dwa lata później decyzją Walnego Zgromadzenia Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych oficynę wydzielono ze struktur Towarzystwa, tworząc Książnicę Polską TNSW. Prezesem Rady Nadzorczej został prof. dr Eugeniusz Romer, zaś dyrektorem dr Jan Piątek. Książki i nieduże mapy początkowo drukowano we Lwowie, większe opracowania kartograficzne w Wiedniu, w tamtejszym Instytucie Wojskowo-Geograficznym. 

Po odzyskaniu niepodległości rozpoczęto proces przenoszenia całej produkcji kartograficznej do kraju, co ostatecznie sfinalizowano dopiero w 1923 roku dzięki rozpoczęciu współpracy z lwowską drukarnia „Grafia”. Współpraca ta w efekcie doprowadziła do przejęcia drukarni przez Książnicę. Wcześniej, jeszcze w 1921 roku, z Książnicy Polskiej wydzielono Kartograficzną Spółkę Akcyjną Atlas – prezesem rady nadzorczej, jak wcześniej w Książnicy, został Eugeniusz Romer. Wejście Atlasu na rynek powiązane zostało z wydaniem romerowskiej mapy Polski w skali 1:2 500 000. Była to mapa o nowatorskim przedstawieniu ukształtowania powierzchni kraju, z typowym dla prac Romera oraz dla całej Książnicy-Atlas, hipsometrycznym przedstawieniem rzeźby terenu, które stało się standardem polskiej kartografii szkolnej i powszechnej przez następne dziesiątki lat. 

Najwyższy poziom prac kartograficznych miał zapewniać Książnicy utworzony na jej potrzeby i powiązany z nią Instytut Kartograficzny profesora Romera – zaplecze produkcji kartograficznej. Instytut jeszcze za życia profesora (sic!) nazwano jego imieniem. 

W roku 1923 Książnicę Polską wprowadzono na giełdę, w roku 1924 – po połączeniu ze spółką Atlas – utworzono Książnicę-Atlas Zjednoczone Zakłady Kartograficzne i Wydawnicze Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych Spółkę Akcyjną. Po II wojnie światowej istniała ona, po przeniesieniu do Wrocławia, do roku 1950. Wówczas spółkę objęto tzw. przymusowym zarządem państwowym, co rozpoczęło proces upaństwowienia Książnicy-Atlas. Jego efektem była likwidacja spółki oraz dokonane 1 stycznia 1955 roku przejęcie Książnicy przez Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych (PPWK).

Na spuściznę produkcji kartograficznej oraz wydawniczej Książnicy-Atlas, razem z jej powojenną działalnością „pod zarządem państwowym”, składa się 79 atlasów i ich kolejnych wydań, ponad 200 map i planów, a także ponad 2000 tytułów książkowych. Nieliczne z nich, acz ważne dla dziejów kartografii Warszawy, znajdziemy w zbiorach Muzeum Warszawy. Należą do nich m.in. wydania planu m.st. Warszawy w skali 1:25 000 z 1935 roku (8759/a-b/Pl) oraz z roku 1939 (MHW 118/Pl, MHW 119/Pl).

Książnica-Atlas to najznaczniejszy wydawca kartograficzny niepodległej Rzeczypospolitej. Oficyna, która wywarła kluczowy wpływ na rozwój polskiej kartografii XX wieku, na polską produkcję kartograficzną oraz na nasze współczesne przyzwyczajenia kartograficzne odnoszące się do tradycyjnych map papierowych.

Tekst: Paweł Weszpiński

Blibliografia
J. Czyżewski, Życie i dzieło Eugeniusza Romera, w: Eugeniusz Romer. Wybór Prac, t. I, Warszawa 1960.
B. Konopska, 50 lat PPWK. 80 lat Książnicy-Atlas, Warszawa 2001.
B. Konopska, Przeszłość i dzień dzisiejszy Polskiego Przedsiębiorstwa Wydawnictw Kartograficznych im. E. Romera S. A., „Polski Przegląd Kartograficzny” 2001, t. XXXIII, nr 3, s. 187–201.
B. Konopska, Eugeniusz Romer jako wydawca (do wybuchu drugiej wojny światowej), „Studia i materiały z historii kartografii”, t. XIX, Eugeniusz Romer jako geograf i kartograf trzech epok, Warszawa 2004, s. 64– 6.
W. Pawlak, Eugeniusz Romer jako geograf i kartograf, „Studia i materiały z historii kartografii”, t. XIX, Eugeniusz Romer jako geograf i kartograf trzech epok, Warszawa 2004, s. 11–63.
W. Pawlak, Wkład Eugeniusza Romera i jego szkoły w rozwój polskiej kartografii, Biblioteka Polskiego Przeglądu Kartograficznego, t. 1, Warszawa 2008. 
B. Przyłuska (red.), Atlasy, mapy i globusy Eugeniusza Romera, „Studia i materiały z historii kartografii”, t. XVIII, Warszawa 2004.
B. Przyłuska i Z. Kolek, Atlasy i mapy Książnicy – Atlas z wyłączeniem prac Eugeniusza Romera. Katalog, Warszawa 2007.
P.E. Weszpiński, J. Trybuś, Książnica Atlas. Plan Warszawy 1939, Warszawa 2017.