Królikarnia - założenie pałacowo-ogrodowe

Królikarnia – założenie pałacowo-ogrodowe ukształtowane w II połowie XVIII wieku składające się z palladiańskiego pałacu oraz ogrodu (początkowo sentymentalnego, a następnie romantycznego) dostosowanego do naturalnych warunków Skarpy Warszawskiej. Ten zespół rezydencjonalny pełnił funkcję podmiejskiej rezydencji. Znajdował się pomiędzy usytuowanym najbliżej rogatek miejskich ogrodem księżnej Lubomirskiej na Mokotowie i położnym nieco dalej pałacykiem Rozkosz, znajdującym się na terenie dzisiejszego Ursynowa. 

W czasach saskich przestrzeń ta była zwierzyńcem należącym do króla Augusta II Mocnego. Nazywano ją „Górą Królików” – w ramach zespołu folwarcznego hodowano tam te małe zwierzęta i urządzano na nie inscenizowane polowania, w których udział brali król i magnateria. Pofalowany, nieregularny teren Skarpy Warszawskiej, z licznymi jarami, wąwozami i przesłonięciami widokowymi musiał sprzyjać tej aktywności, dawał bowiem możliwość zamarkowania prawdziwego tropienia zwierzyny. Co nietypowe dla tego typu miejsca, przestrzeń folwarku została zorganizowana w oparciu o rozwiązania geometryczne. Na terenie posiadłości znajdowała się prosta, tworząca oś kompozycyjną infrastruktura ogrodowo-gospodarcza: brama wjazdowa, aleja główna, most nad wąwozem i budynek folwarku na wzniesieniu wraz z symetrycznie rozmieszczonymi budynkami gospodarczymi. W 1748 roku właścicielem Królikarni stał się hrabia Henryk von Brühl, pierwszy minister Augusta III, w 1775 roku założenie przeszło w ręce księżnej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej, właścicielki pobliskiego Mokotowa.

Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, w 1778 roku, Królikarnię kupił jego szambelan – Włoch Karol Aleksander Thomatis, słynący z awanturniczego stylu życia wojskowy i najprawdopodobniej szuler, a z nadania króla – dyrektor teatrów warszawskich i hrabia de Valery. Zaczęto kształtować podmiejski, sielski zespół rezydencjonalny w stylu sentymentalnym, z regularnym ogrodem górnym przy pałacu i bardziej swobodnym ogrodem dolnym. Królikarnia czasów Thomatisa stanowiła prywatną i modną enklawę służącą rozrywkom warszawskiej elity, najprawdopodobniej w guście fête champêtre i fête galante. Częstym bywalcem przyjęć na świeżym powietrzu był sam król, obecny przy położeniu kamienia węgielnego pod budowę pałacyku.

Projekt zachowanego do dziś pałacu, budowanego w latach 1782–1786, jest dziełem architekta Dominika Merliniego. Budynek powstał w stylu palladiańskiej budowli o symetrycznie rozwiązanej bryle na planie kwadratu, o wysokim przyziemiu, zwieńczonej kopułą. Tak jak uprzednio folwark, pałac wyznaczał główną oś założenia. Miał znakomite powiązania widokowe – z jego tarasu roztaczała się panorama na łąki wilanowskie oraz na liczne założenia pałacowe: Łazienki, Wilanów i Mokotów, a także kościoły: na Czerniakowie i na Służewiu.

Za czasów Thomatisa przestrzeń założenia powiększono (sięgała aż do dzisiejszej ulicy Puławskiej). Sentymentalny ogród wypełniły liczne pawilony: cieplarnia, oranżeria, kuchnia w stylu rzymskiej rotundy, połączona podziemnym korytarzem z budynkiem głównym, grota, cegielnia, młyn, kurnik, stodoła, gorzelnia oraz karczma. Na czas licznych bali, przyjęć i pokazów fajerwerków do przestrzeni ogrodu wprowadzano również tymczasowe pawiloniki – kioski i huśtawki. Po stawie okalającym wzniesienie z pałacem pływano gondolami. Miejscowa zieleń – a z pewnością podjęto też próby introdukcji roślin egzotycznych i rzadkich – była utrzymywana w taki sposób, aby tworzyć widokowe przesłonięcia i zakamarki, które sprzyjały kameralnym zabawom. Szczególnie wąwozom pozwalano zarastać winoroślą, co nadawało ogrodowi tajemniczy charakter.

W 1794 roku Królikarnię za kwaterę główną obrał Tadeusz Kościuszko, a cała posiadłość mocno ucierpiała podczas insurekcji. Po śmierci Thomatisa w 1806 roku Królikarnia pozostawała w rękach jego spadkobierców, aż dekadę później została sprzedana wojewodzie wileńskiemu Michałowi Radziwiłłowi. W pałacu utworzono wówczas galerię obrazów i bibliotekę. 

W 1841 roku rozpoczęto renowację wybranych budynków na terenie Królikarni (części nie przywrócono), zbudowano także – według projektu Franciszka Marii Lanciego – nowy most nad wąwozem. Dekorowały go posągi lwów i syren, rozświetlały zaś ornamentalne latarnie. Najistotniejsze zmiany objęły jednak ogród: przekształcono założenie z sentymentalnego w romantyczne, co w praktyce oznaczało odejście od podzielonej na zakamarki przestrzeni na rzecz terenu o bardziej klarownej kompozycji. Przerzedzono i uporządkowano zieleń, utworzono ciągi widokowe w obrębie samego założenia, powiększono dziedziniec. Jednocześnie przesunięto główne wejście w kierunku północno-zachodnim. W ten sposób przestrzeń nie opierała się już na symetrycznym osiowym układzie, ogród zaś zyskał formę nieregularną – charakterystyczną dla romantycznych parków.

Wraz z rokiem 1849 Królikarnia zyskała nowego właściciela – hrabiego Ksawerego Pusłowskiego, dyplomatę i kolekcjonera dzieł sztuki. Istnieje prawdopodobieństwo, że przez pewien czas była wówczas dostępna dla publiczności, lecz potem park ponownie zamknięto dla odwiedzających. Być może miało to związek z pożarem, który wybuchł w 1879 roku i zniszczył pałac. Konserwacja budowli wykonana przez Józefa Hussa rok później była jednym z pionierskich osiągnięć w tej dziedzinie.

Kolejny właściciel Królikarni, Wandalin Pusłowski, oddał część gruntów parku Towarzystwu Opieki nad Nieuleczalnie Chorymi. Na początku XX wieku rezydencja znajdująca się wówczas w rękach wnuczki Pusłowskiego, hrabiny Marty Krasińskiej z Pusłowskich, została gruntownie odświeżona. W 1902 roku do Królikarni doprowadzono tramwaj konny z Mokotowa. Marta Krasińska, jako postać skupiająca wokół siebie ludzi ze świata polityki, sztuki, muzyki czy literatury, urządzała w Królikarni zarówno bale charytatywne, jak i przyjęcia w wąskim gronie.

Okupacja niemiecka podczas II wojny światowej, a następnie powstanie warszawskie pozostawiły Królikarnię ze spalonym pałacem, kuchnią i grotą oraz bardzo zniszczonym drzewostanem na terenie parku. Po wojnie posiadłość przeszła na własność państwa. Przeprowadzono szeroko zakrojone prace renowatorskie i rewitalizacyjne. To wówczas podjęto decyzję o umieszczeniu w Królikarni pracowni rzeźbiarza Xawerego Dunikowskiego, z czasem przekształconej w muzeum rzeźby. Dziś funkcjonuje ono jako Oddział Muzeum Narodowego w Warszawie.

Za sprawą rezydującej w Królikarni instytucji sztuki na terenie dawnej rezydencji urządzane są performanse czy eksperymentalne projekty na styku kultur, które często wychodzą w przestrzeń parku. Także część rzeźb rozmieszczona jest w przestrzeni ogrodu. Jednocześnie dzisiejsza Królikarnia to przede wszystkim park miejski, który współtworzy zieloną infrastrukturę Warszawy, miejsce wypoczynku i rekreacji mieszkańców miasta, funkcjonujące mniej lub bardziej na podobieństwo innych parków warszawskich. Zgodnie z parkowym regulaminem na trawnikach można wypoczywać, na ścieżkach (dziś już betonowych) malować kredą, po zmierzchu zaś należy opuścić ogrodzoną część założenia.

Tekst: Blanka Melania Ciężka

Bibliografia:
Historyczna rezydencja we współczesnym mieście, Warszawa 2014.
Kultura artystyczna Warszawy XVII–XXI wieku: studia, pod red. Zbigniewa Michalczyka, Andrzeja Pieńkosa, Michała Wardzyńskiego, Warszawa 2010.
M. Kwiatkowski, Królikarnia, Warszawa 1971.
K. Pluta, Założenie pałacowo-parkowe Królikarni w Warszawie – przekształcenia przestrzenne, w: Założenia rezydencjonalno-ogrodowe: dziedzictwo narodu polskiego, Kraków 2008.
Warszawa naszych pradziadków. Przewodnik w podróżach 1893, Warszawa 1976.