fajka - przyrząd do palenia tytoniu

Fajki, czyli przedmioty wykonywane z różnych surowców, w tym z gliny czy drewna, są nierozłącznie związane z historią tytoniu – rośliny przywiezionej z Nowego Świata i traktowanej początkowo jako ciekawostka botaniczna. Z czasem zaczęto uważać tytoń za wszechstronny lek – inaczej niż dzisiaj, gdy znamy jego szkodliwość. Tytoń zalecano szczególnie w czasie plag i epidemii, był stosowany w formie maści oraz naparów.

Do Europy tytoń trafił przez Hiszpanię, ale zwyczaj palenia zrodził się w XVI wieku w Anglii. Pierwszym pochodzącym z Europy „palaczem” był gubernator Viktorii – Ralph Lane. Anglia była również pierwszym europejskim producentem fajek, które wykonywano z jasnej glinki. Miały one kształt niewielkiej rurki zakończonej małą główką. Po objęciu tronu angielskiego w 1603 roku przez Jerzego I i zmianach, które nastąpiły w tym kraju, wielu rzemieślników przeniosło się do Holandii. Wtedy fajki zaczęto produkować na dużą skalę w Niderlandach. Również w początkach XVII wieku zaczęto uprawiać tytoń w Europie.

Przynajmniej od XVII wieku fajki produkowano również w Turcji, fajki tureckie naśladowano w europejskich manufakturach, między innymi na Bałkanach czy we wschodniej Europie, w tym w Polsce. Były to przedmioty skonstruowane inaczej niż w przypadku fajek angielskich – oddzielnie wytwarzano cybuchy oraz główki i ustniki. Fajki zachodnioeuropejskie nazywano „pianką” lub fajką jednorodną, natomiast te wschodnioeuropejskie i tureckie „lulką”.

W zbiorach archeologicznych Muzeum Warszawy znajduje się duża liczba fajek – przede wszystkim ich większe i mniejsze fragmenty. Należą one do zabytków stosunkowo często odkrywanych w nawarstwieniach nowożytnych wielu stanowisk archeologicznych, zwłaszcza miejskich – w Warszawie odkryto ich co najmniej dwa tysiące. W zbiorach muzeum znajdują się fajki z Zamku Królewskiego, placu Zamkowego, trasy W-Z czy pałacu Saskiego. W rejonie między obronnym murem zewnętrznym i wewnętrznym Starego Miasta odkryto piec garncarskich, oprócz fajek w rejonie znajdował się również stojak służący do wypalanie fajek, który można zobaczyć w Gabinecie Archeologicznym Muzeum Warszawy przy Rynku Starego Miasta.

Tekst: Ewelina Więcek-Bonowska

Bibliografia:
Dąbal J. O paleniu tytoniu w domach mieszczańskich (XVIII–XX wiek), w: Domy i ich mieszkańcy w świetle badań archeologiczno-architektonicznych przy ulicy Świętojańskiej 6–7 w Gdańsku, red. J. Dąbal, Gdańsk 2018, s. 231–238.
Meyza K., Fajki gliniane z XVII w. i z pierwszej połowy XVIII wieku. Z badań archeologicznych Zamku Królewskiego i Starego Miasta w Warszawie, „Almanach Muzealny” 1997, t. 1, s. 31–44.
Meyza K., Fajki gliniane z drugiej połowy XVIII i pierwszej połowy XIX wieku. Z badań archeologicznych Zamku Królewskiego i Starego Miasta w Warszawie, „Almanach Muzealny” 1999, t. 2, s. 5–21.
Świechowska A., Dukwicz R., Warsztat garncarski z końca XVII wieku, w: Szkice Staromiejskie, red. O. Puciata, Warszawa 1955, s. 151–173.