Żydowski Dom Sierot przy ulicy Krochmalnej 92 (obecnie Jaktorowskiej 6) powstał z inicjatywy i wysiłkiem warszawskiej społeczności żydowskiej skupionej w filantropijnym Towarzystwie „Pomoc dla Sierot”. Gmach dla placówki, wybudowany w latach 1911–1912, zaprojektował wybitny warszawski architekt Henryk Stifelman. Członkini Towarzystwa Stefania Wilczyńska została główną wychowawczynią zakładu, kierował nim dr Henryk Goldszmit. Dyrektor opierał się na nowatorskim systemie pedagogicznym swojego autorstwa.
Osiemdziesięcioro dzieci zamieszkało w nowoczesnym budynku przy Krochmalnej 7 października 1912 roku. Dom nie był jeszcze wtedy całkowicie wykończony, oficjalne otwarcie odbyło się prawie pięć miesięcy później. Docelowo ten koedukacyjny zakład był przeznaczony dla setki sierot, półsierot lub po prostu biednych dzieci w wieku od 7 do 14 lat.
Ambicją twórców przedsięwzięcia było stworzenie całej sieci miejsc dla dzieci w potrzebie. Przez kilka pierwszych lat przy ulicy Krochmalnej była prowadzona szkoła, działał tam także półinternat dla dzieci z zewnątrz.
Read moreŻydowski Dom Sierot przy ulicy Krochmalnej 92 (obecnie Jaktorowskiej 6) powstał z inicjatywy i wysiłkiem warszawskiej społeczności żydowskiej skupionej w filantropijnym Towarzystwie „Pomoc dla Sierot”. Gmach dla placówki, wybudowany w latach 1911–1912, zaprojektował wybitny warszawski architekt Henryk Stifelman. Członkini Towarzystwa Stefania Wilczyńska została główną wychowawczynią zakładu, kierował nim dr Henryk Goldszmit. Dyrektor opierał się na nowatorskim systemie pedagogicznym swojego autorstwa.
Osiemdziesięcioro dzieci zamieszkało w nowoczesnym budynku przy Krochmalnej 7 października 1912 roku. Dom nie był jeszcze wtedy całkowicie wykończony, oficjalne otwarcie odbyło się prawie pięć miesięcy później. Docelowo ten koedukacyjny zakład był przeznaczony dla setki sierot, półsierot lub po prostu biednych dzieci w wieku od 7 do 14 lat.
Ambicją twórców przedsięwzięcia było stworzenie całej sieci miejsc dla dzieci w potrzebie. Przez kilka pierwszych lat przy ulicy Krochmalnej była prowadzona szkoła, działał tam także półinternat dla dzieci z zewnątrz.
W 1921 roku na ofiarowanym Towarzystwu terenie z zabudowaniami we wsi Czaplowizna w gminie Wawer, wówczas jeszcze poza granicami Warszawy, powstała filia Domu Sierot – Różyczka, zwyczajowo zwana Gocławkiem ze względu na jego bliskość. Odtąd wychowankowie, również z innych zakładów wychowawczych, spędzali tam wakacje. W 1925 roku filia wzbogaciła się o nowy letni pawilon, który pozwolił rozszerzyć działalność kolonijną.
W Różyczce utworzono też zimowisko (funkcjonowało do 1926 roku) oraz gospodarstwo, które nie tylko miało dostarczać świeże produkty dzieciom czy na sprzedaż, lecz było także miejscem oferującym możliwość zdobycia doświadczenia w pracy w inspektach i w sadzie.
W latach 1923–1937 w Domu Sierot działała, zarządzana przez Stefanię Wilczyńską, Bursa „dostarczająca” wychowawców-praktykantów całej instytucji. Siedziba mieściła się w budynku przy Krochmalnej, na pierwszym piętrze. Początkowo mieszkańcami Bursy zostawali wychowankowie zakładu, którzy po ukończeniu 14. roku życia chcieli dalej się kształcić. Z czasem zaczęto przyjmować młodzież z zewnątrz, w wieku od 17 do 25 lat – głównie słuchaczy seminariów nauczycielskich oraz studentów z pedagogicznymi zainteresowaniami.
W zamian za mieszkanie i utrzymanie młodzież zobowiązana była odbyć trzy godziny dziennie praktyki pedagogicznej lub cztery godziny pracować w dziale administracyjnym zakładu. W ciągu roku w Bursie było od 10 do 20 osób, które czynnie uczestniczyły w życiu Domu Sierot, zgodnie z panującym w nim regulaminem. Cyklicznie odbywały się seminaria z udziałem Wilczyńskiej i Korczaka, na których omawiano z młodzieżą mijający tydzień i obowiązkowe pisemne sprawozdania z zajęć i obserwacji dzieci czynione przez bursistów.
W latach 1927–1934 w Różyczce funkcjonował także stały internat, początkowo przeznaczony dla dzieci słabowitych lub czekających na wolne miejsce w Domu przy Krochmalnej. W jego skład wchodziło przedszkole, utrzymywane przez miasto stołeczne Warszawę. W 1930 roku opiekowano się tam 50 dziećmi, w tym 35 przedszkolakami. Internatem kierowały bursistki: Ida Merżan przedszkolem, a Matylda Temkin grupą starszych dzieci. Po cofnięciu finansowania przez magistrat borykające się ze stale niedomykającym się budżetem Towarzystwo „Pomoc dla Sierot” musiało zamknąć podwarszawski internat.
Wybuch II wojny światowej, a potem restrykcje wobec ludności żydowskiej zarządzone przez niemieckiego okupanta sprawiły, że warunki w Domu Sierot drastycznie się pogarszały. W tym czasie dzieci stale przybywało. Latem 1940 roku wychowankowie spędzili ostatnie wakacje w Różyczce, tym razem też z dziećmi z innych placówek.
Utworzenie getta, wydzielonej z Warszawy dzielnicy dla Żydów, zmusiły zakład do opuszczenia w listopadzie 1940 roku „naszego białego domu”, jak ze względu na białą elewację budynek przy Krochmalnej nazywały dzieci. Dom Sierot mieścił się najpierw na ulicy Chłodnej 33, a od października 1941 roku na Śliskiej 9 (Siennej 16). Przebywało w nim wówczas 200 wychowanków oraz 20–30 osób personelu.
Piątego sierpnia 1942 roku wychowawcy wraz dziećmi zostali zmuszeni do wymarszu na Umschlagplatz. Zginęli w niemieckim obozie zagłady Treblince.
Obecnie w dawnym gmachu Domu Sierot mieści się Dom Dziecka nr 2 im. Janusza Korczaka oraz Korczakianum, dział Muzeum Warszawy, który zajmuje się spuścizną pisarską i zawodową Janusza Korczaka (Henryka Goldszmita).
Tekst: Magdalena Pęzińska
Back
