Feb. 7, 2025 | Paweł E. Weszpiński, Krzysztof Zwierz,

Warszawa – metropolia od czasów przednowoczesnych

Rzut aksonometryczny zabudowy w planie perspektywicznym zabudowy Śródmieścia

Rzut aksonometryczny zabudowy w planie perspektywicznym zabudowy Śródmieścia

Dietrich, Fryderyk Krzysztof, Widok placu przed Marywilem, ok. 1820

Fryderyk Krzysztof Dietrich, Widok placu przed Marywilem, ok. 1820

Konrad Brandel, Dworzec kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, Aleje Jerozolimskie róg Marszałkowskiej, lata 70. XIX w.

Konrad Brandel, Dworzec kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, Aleje Jerozolimskie róg Marszałkowskiej, lata 70. XIX w.

Generalny Sztab Armii (niemieckiej), Nowogeorgijewßk - Segrshe - Warschau, Bl. 33, 34, 1914

Generalny Sztab Armii (niemieckiej), Nowogeorgijewßk - Segrshe - Warschau, Bl. 33, 34, 1914

Antoni Dygat, Oś Stanisławowska, ok. 1943

Antoni Dygat, Oś Stanisławowska, ok. 1943

Leonard Jabrzemski, Otwarcie Światowego Festiwalu Młodzieży na Stadionie Dziesięciolecia, 1955

Leonard Jabrzemski, Otwarcie Światowego Festiwalu Młodzieży na Stadionie Dziesięciolecia, 1955

Juliusz Pruski, Warszawskie Przedsiębiorstwo Geodezyjne, Atlas Warszawy, 1975

Juliusz Pruski, Warszawskie Przedsiębiorstwo Geodezyjne, Atlas Warszawy, 1975

Uwarunkowania polityczne i gospodarcze sprawiły, że powstałe na surowym korzeniu (łac. in cruda radice) miasto, które nazwę wzięło od niejakiego Warsza[1], dość wcześnie znalazło się pod wpływem czynników kierujących je w stronę rozwoju metropolitarnego. Rozwoju, którego nieodłączną cechą były etapy odbudowy następujące po klęskach naturalnych i spowodowanych przez człowieka. Pożary, powodzie, najazdy wymuszały odbudowę i katalizowały modernizację miasta.

Początki, czyli Warszawa mazowiecka
Na lokalizację Warszawy wpłynęły wcześniejsze doświadczenia księcia mazowieckiego, który jeszcze w XIII wieku założył gród w Jazdowie. Gród ten został najechany i spalony. Na przełomie XIII i XIV wieku książę Bolesław II Mazowiecki wzniósł nowy gród i miasteczko w jego sąsiedztwie. Zbudował je na terenie znacznie łatwiejszym do obrony, bo usytuowanym na skraju wysoczyzny wyrzeźbionym doliną Wisły i przeciętym dolinami niewielkich uchodzących do niej rzek. Wysokość zbocza doliny sięgała w tym rejonie około 20 metrów, zaś obszar lokacji wyodrębniały dwa wcięte w zbocze cieki. Były to Dunaj na północy (płynący z rejonu dzisiejszej ulicy Wąski Dunaj, skręcający w linię obecnego Szerokiego Dunaju i dalej ku fosie, zaadoptowanej w tej części z doliny Dunaju) oraz Kamionka na południu (otaczająca dzisiejszy plac Zamkowy)[2].

Pomimo założenia ośrodka na niezbyt dużym obszarze (ok. 10 ha) można mówić o dynamicznym rozwoju niedawno lokowanego miasteczka. Świadczyłoby o tym choćby to, że w 1339 roku na jego terenie przeprowadzono międzynarodowy proces o sporne ziemie – Pomorze i Ziemię Chełmińską, gdzie stronami były Korona Królestwa Polskiego i Zakon Krzyżacki. Już wtedy, parę dekad po założeniu, Warszawa była miastem, które oprócz centralnego placu – miejsca handlu, pracy i spotkań – miało wytyczonych co najmniej kilka ulic odchodzących od rynku. Przy przebiegającym przez miasto trakcie – ulicy Grodzkiej (dziś ul. Świętojańska) – zbudowano kościół parafialny. Na wymierzonych wokół ulic i rynku działkach mieszczanie wznosili domy i zajazdy, początkowo drewniane, z czasem zaś murowane. 

W przeciągu XIV wieku wokół Warszawy budowano mury obronne. Na taką inwestycję mogły sobie pozwolić tylko zamożniejsze i hojniej wspierane przez władcę ośrodki. Tworząc umocnienia, częściowo wykorzystano warunki naturalne, stworzone przez dolinki dwóch wspomnianych już cieków spływających ku Wiśle. 

W wieku XIV do Warszawy, jako jednej z siedzib książęcych, na roki książęce[3], narady oraz inne wydarzenia przyjeżdżali kolejni książęta, a razem z nimi urzędnicy, rzemieślnicy i kupcy. Popyt na towary i usługi był tak duży, że książę dość szybko, bo już w początkach XV wieku, zdecydował o założeniu niecałe pół kilometra[4] na północ od Warszawy nowego miasta, ulokowanego również tuż przy skraju wysoczyzny, nazywanego Nową Warszawą. Choć było administracyjnie niezależne, jego mieszkańcy wspomagali mieszczan Starej Warszawy w produkcji żywności i wyrobów trafiających na rynek warszawski. Przestrzeń nowego miasta podkreślał większy niż staromiejski rynek (ok. 120 na 140 m), przy którym stanął kościół parafialny Panny Marii i od którego odbiegało kilka uliczek. Ze względów finansowych Nowego Miasta nie otoczono fortyfikacjami, przez kilka kolejnych stuleci dominowała tam też drewniana zabudowa. W końcu XV wieku rola i pozycja Warszawy była na tyle duża, że władze kościelne zdecydowały o przeniesieniu kolegiaty[5] z Czerska do kościoła pw. św. Jana, parafialnej świątyni Starej Warszawy. 

Ku rezydencjonalności, czyli Warszawa polska
Po śmierci ostatnich książąt z bocznej linii Piastów władzę nad Warszawą i Mazowszem przejął król Polski, tym samym w 1526 roku miasto znalazło się w granicach państwa[6]. Król w dalszym ciągu obdarzał ośrodek przywilejami, darowując mieszkańcom dochody z ceł i podatków na poprawę infrastruktury. Na rozwój przestrzeni miasta i terenów podmiejskich wpłynęła gospodarna królowa Bona, która wbudowała na rzeczce Drnie folusz, a w jazdowskim folwarku zleciła uprawę warzyw. 

Sytuacja mazowieckiego ośrodka zmieniła się z chwilą rewolucyjnej dla miasta decyzji szlachty polskiej i litewskiej, w wyniku której Warszawa uzyskała status miasta sejmowego. Za nią poszła też decyzja króla Zygmunta III, podejmowana w dłuższej perspektywie (1596–1611), a dotycząca uczynienia z Warszawy miasta rezydencjalnego. W tym czasie kształtował się szkielet przestrzenny ośrodka sejmowo-rezydencjalnego, którego ważnymi elementami były dawne trakty z i do Warszawy, np. do dziś funkcjonujące jako ulice Krakowskie Przedmieście, Senatorska oraz ciąg ulic Wierzbowej i Bielańskiej. Nowo wzniesiony most Zygmuntowski połączył przedmieście Starej i Nowej Warszawy z leżącą na przeciwległym brzegu osadą Praga[7]. Przeprawa powstała na przedłużeniu ulicy Długiej, które dziś nie bez przyczyny nazywa się Mostowa[8]. 

Rozwój Warszawy rezydencjonalnej postępował zwłaszcza wzdłuż dzisiejszego Traktu Królewskiego, rozpoczynającego się Krakowskim (dawniej Czerskim) Przedmieściem. Przestrzeń wokół miasta wypełniły przedmieścia i jurydyki (m.in. Leszno, Grzybów na lewym brzegu Wisły oraz Skaryszew i Praga na prawym), które otaczały Starą i Nową Warszawę, ale administracyjnie były od nich niezależne. Gospodarczo i funkcjonalnie były jednak ściśle powiązane z dwoma miastami warszawskimi. W jurydykach oraz na przedmieściach warszawskich powstawały dwory i pałace kolejnych szlacheckich przybyszów, tworząc nowe quasi-dzielnice. Warszawa wraz z otaczającymi jurydykami tworzyła organizm funkcjonalnie przypominający współczesne aglomeracje. 

Istotnymi elementami w bliskiej okolicy miasta były też miejsca elekcji. Jedno znajdowało się na gruntach ówczesnej wsi Wola przy traktach ku Babicom i ku Wawrzyszewowi. Współcześnie jego położenie wyznacza rozwidlenie ulic Obozowej i J. Ostroroga oraz umiejscowiony tam pomnik na placu Pole Elekcyjne[9]. Drugie znajdowało się na gruntach wsi Kamion (współczesny Kamionek) na prawym brzegu Wisły.

Po bitwie pod Cecorą, przegraną przez wojska koronne w 1620 roku, szlachta z królem zdecydowała o otoczeniu Warszawy wałem ziemnym (tzw. wał Zygmuntowski, usypany w latach 1621–1624) mającym zabezpieczyć miasto przed szturmem osmańsko-tatarskim. Miał zabezpieczyć najważniejsze i najbardziej strategiczne tereny – Starą i Nową Warszawę z przedmieściami oraz fragment jurydyk. Pierścień wałów obejmował powierzchnię blisko 130 hektarów – przestrzeń od ulicy Karowej na południu, po Nalewki na zachodzie i ulicę Franciszkańską na północy. Zagrożenie militarne minęło, jednak wał ziemny ukończono, zabezpieczając miasto przed zagrażającą mieszkańcom zarazą (wał ułatwiał kontrolę sanitarną wjeżdżających do Warszawy). W tym okresie można obserwować powolny proces urbanizacji obszarów na zachód od miasta. Lata trzydzieste i czterdzieste XVII wieku były dla Warszawy czasem intensywnej rozbudowy i inwestycji. Budowano nowe pałace i budynki miejskie, a także obiekty służące potrzebom władz centralnych.

 Usypanie wału nie powstrzymało najazdów wojsk szwedzkiego króla Karola X Gustawa w latach 1655−1657 (tzw. potop szwedzki). Związane z nimi zniszczenia, głównie na terenie warszawskich przedmieść i jurydyk, zahamowały rozwój Warszawy tylko na chwilę. Po odzyskaniu przez króla Rzeczypospolitej kontroli nad państwem i miastem zainteresowanie miejscem oraz tempo odbudowy i rozwoju sejmowo-rezydencjalnego ośrodka powróciły. Widać to dobrze w okresach panowania kolejnych królów rezydujących w mieście lub w najbliższych okolicach, choćby Jana III Sobieskiego, który kilka kilometrów od Warszawy wzniósł reprezentacyjne pałace – Wilanów na południu i wypoczynkową siedzibę Marymont[10] na północy, wiążąc te miejsca z miastem. Na bliskim przedmieściu przy ulicy Senatorskiej królewska para poleciła wznieść Marywil, reprezentacyjny kompleks handlowy z mieszkaniami przeznaczonymi głównie dla cudzoziemskich kupców. Kolejni królowie wykorzystywali je w mniejszym stopniu, skupili się natomiast na inwestycjach na przedmieściach Starej Warszawy, tworząc na południowy zachód od niej znacznych rozmiarów założenie rezydencjonalne (tworzące tzw. oś saską). Należący do niego rozległy ogród –– został wkrótce (1727) udostępniony, acz z ograniczeniami, mieszkańcom miasta. Do dziś istnieje w nieznacznie zmienionym zasięgu jako Ogród Saski.

Założenie urbanistyczne króla Augusta II zajęło niemałą powierzchnię terenu zachodniego przedmieścia, ciągnąc się od Krakowskiego Przedmieścia poprzez Pałac Saski[11], usytuowany symetrycznie na osi założenia aż po plac Żelaznej Bramy. Warto zauważyć, że oś założenia o długości przeszło półtora kilometra była prostopadła do starszej osi północ-południe, opartej na trakcie królewskim i stanowiła jedną z głównych osi urbanizacyjnych miasta, tworząc element szkieletu kompozycyjnego przestrzeni Warszawy. Dość powiedzieć, że większość dawnych planów miasta powstałych do trzeciej ćwierci XIX wieku została zorientowana właśnie według tych osi. Współcześnie linię osi saskiej wyznacza ulica gen. M. Tokarzewskiego-Karaszewicza (pomiędzy Hotelem Europejskim a „Domem bez kantów”[12]) i aleja główna Ogrodu Saskiego. Oś ma swą kontynuację w linii hal mirowskich, ulicy Chłodnej, ulicy Wolskiej aż po dawną wieś Wola wraz z kościołem pw. św. Wawrzyńca. Powstanie założenia saskiego doprowadziło do zupełnej zmiany układu przestrzennego dużej części miasta – jednego z kilku największych warszawskich „przewrotów przestrzennych”. Wśród innych tak istotnych zmian można wspomnieć przebudowę prawobrzeża według projektu J. Kubickiego z 1819 roku, likwidację części od 1832 roku w związku z tworzeniem cytadeli wraz z jej esplanadą, zrównanie z ziemią dzielnicy północnej w wyniku likwidacji getta i powojenne radykalne zmiany sieci ulic na tym obszarze.

Znaczące zmiany w wyglądzie i rozwoju Warszawy przyniosły czasy króla Stanisław Augusta. To powołana za jego rządów instytucja, Komisja Brukowa, zadbała o stan ulic, ich uporządkowanie i zmianę nawierzchni z bitej na brukowaną. Wielu ulicom nadano w tym czasie oficjalne nazwy. W roku 1771 sporządzono pierwsze opracowanie, które można traktować jako odpowiednik dzisiejszych planów zagospodarowania przestrzennego, czyli Delineacja Antoniego Hiża i Hieronima Jędrzejewskiego[13]. Autorzy na tle istniejącej sieci ulic przedstawili koncepcję zmian przestrzennych w mieście, w znacznym stopniu odpowiadających znanym później kształtom Warszawy. Rok wcześniej otoczono Warszawę wałem (okopem) ziemnym obejmującym najważniejsze tereny miasta (przeszło 1600 ha), przedmieść i jurydyk – lewo- i prawobrzeżnych. Wał oparto w znacznej części na dolinie rzeki Drny, opływającej tereny miasta od północnego zachodu. Umocnienia miały spełniać przede wszystkim funkcję sanitarną i policyjną. Reliktem przestrzennym i nazewniczym wału (okopu) jest dziś odtwarzająca jego przebieg ulica Okopowa. 

W jednolity administracyjnie organizm miejski scalono Warszawę dwadzieścia lat później, w czasach Sejmu Wielkiego (1788−1792), kiedy stała się centrum walki o prawa miast i mieszczan Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Lud warszawski włączył się do obrony zagrożonej przez sąsiadów suwerenności państwa. Atakujące od wschodu rosyjskie wojska zniszczyły zabudowę prawobrzeżnych miasteczek – Skaryszewa, Pragi i Golędzinowa. Za jeszcze większe zniszczenia zabudowy i przestrzeni prawobrzeżnych terenów odpowiedzialne było francuskie wojsko, które poleciło utworzyć puste przedpole do obrony miasta. Po scaleniu miasta w 1791 roku i przed zniszczeniami prawobrzeżnych terenów w Warszawie było ponad 230 ulic. 

W obcych krajach, czyli Warszawa pruska i rosyjska
W okresie zaborów, już pod obcym zarządem, Warszawa nie przestała się zmieniać i unowocześniać. W czasie pruskich rządów w końcu XVIII i na początku XIX wieku podziały własnościowe w mieście, dotychczas ujęte w taryfach domów, zostały sformalizowane poprzez wprowadzenie hipoteki (1797) wraz z numerami hipotecznymi posesji (odpowiednik katastru). Porządkowane były też place miejskie. Funkcjonalne centrum miasta uległo przesunięciu na zachód. W tym okresie trwały też procesy utrwalania i korygowania przestrzeni Warszawy, kreowania przestrzeni publicznej, widać było także perspektywiczne myślenie o mieście. 

W okresie rosyjskiego zarządu nad Warszawą (po 1815 r., w okresie Królestwa Polskiego doby konstytucyjnej) w mieście przybyło wiele gmachów, prowadzono duże inwestycje miejskie, takie jak bulwary nad Wisłą (niedokończone, inwestycja realizowana także współcześnie), nowy budynek Teatru Narodowego (później w ramach rusyfikacji nazwanego Wielkim), utworzono plac Teatralny i Zamkowy oraz powiększono otwartą przestrzeń Rynku Starej Warszawy w wyniku wyburzenia ratusza, stworzono przyszłościową arterię Alei Jerozolimskiej. Powstawały również plany regulacji zaniedbanej prawobrzeżnej części miasta, gdzie ze względu na wcześniejsze zniszczenia można było realizować bardziej śmiałe i swobodne projekty. 

Konsekwencje upadku powstania niepodległościowego w 1830–1831 (powstanie listopadowe) były bardzo dotkliwe dla rozwoju miasta. Na północ od Nowego Miasta, w miejscu dawnych koszar Gwardii Pieszej Koronnej i części Faworów[14], Rosjanie zbudowali rozległą Cytadelę Aleksandryjską (obecnie Cytadela Warszawska) otoczoną pierścieniami mniejszych fortów i razem z nimi tworzącą system obronny – Twierdzę Warszawa. Inwestycje militarne uczyniły Warszawę miastem o charakterze fortecznym. Na skutek tego zaniechano dużych inwestycji, pieniądze przeznaczając na budowę umocnień. Wokół Cytadeli utworzono pusty, pozbawiony zabudowy teren, czyli tzw. esplanadę. Powstanie Cytadeli i jej esplanady wymogło wyburzenie zabudowy oraz likwidację sieci ulic Faworów oraz północnej części Nowego Miasta. Spowodowało to zatrzymanie procesów urbanizacyjnych w naturalnym kierunku ich transgresji z biegiem rzeki, czyli ku północy. W ten sposób rozpoczął się trzeci spośród dużych warszawskich „przewrotów przestrzennych”.

Wspomniane negatywne procesy zahamował dopiero rozwój kolei w latach 40., co na nowo zdynamizowało rozwój Warszawy. W planowaniu miasta trzeba było teraz uwzględnić budowę linii kolejowych i dworców – na lewym brzegu Wiedeńskiego (1845), łączącego Warszawę z miastami Europy Zachodniej, na prawym Petersburskiego (1862) i Moskiewskiego (1866), zapewniających komunikację z dwoma głównymi centrami Cesarstwa Rosyjskiego. Warszawa, jako miasto graniczne, łączyła dwa światy – wschód z zachodem Europy. Aby lepiej je skomunikować, w latach 60. XIX wieku zbudowano stały most stalowy (Most Aleksandryjski, od nazwiska konstruktora nazywany mostem Kierbedzia). Łączył nie tylko dwa dworce, pozwalał też na przesiadkę użytkownikom dwóch systemów kolejowych. Na dworcu Warszawsko-Wiedeńskim kończyły bieg tzw. normalnotorowe pociągi Europy Zachodniej. Na dworcach Petersburskim i Moskiewskim bieg kończyły szerokotorowe pociągi Imperium Rosyjskiego. Powstał też most kolejowy wyprowadzający ruch pociągów z lewobrzeżnego Dworca Nadwiślańskiego (później dworzec Gdański) na biegnącą na prawobrzeżu linię Kolei Nadwiślańskiej. Ku zachodowi od dworca prowadziła linia obwodowa okalająca miasto i łącząca się z torami kolei warszawsko-wiedeńskiej i kaliskiej. To wówczas miał miejsce dynamiczny rozwój urbanistyczny zaniedbanego do tej pory przedmieścia Pragi.

Urbanizacja terenów przy dworcach i liniach kolejowych przyspieszała proces rozbudowy miasta na nowo otwartych dla inwestycji przestrzeniach, powstawały też duże zakłady przemysłowe z doprowadzonymi do nich bocznicami. Jednocześnie linie kolejowe wyznaczały nowe granice, w tym tworząc czwarty w dziejach miasta pierścień „umocnień” otaczających Warszawę (po murach miejskich, wale Zygmuntowskim i wałach Lubomirskiego). Jednak i poza tą granicą zabudowa miejska rozlewała się, a rozbudowane pod wpływem rozwoju kolei przedmieścia, takie jak Nowa Praga, Szmulowizna, Kamionek, w 1889 roku zostały włączone w granice Warszawy. Gęsta sieć torów i nasypów stanowiła miejscami wyraźną, fizyczną barierę rozwojową. 

Istotną barierę rozwojową stanowiły również liczne i rozległe tereny wojskowe. Wymienić wystarczy choćby mokotowskie pole wojenne[15], powązkowskie i bielańskie pole wojenne, tereny wojskowe w rejonie dzisiejszych ulic 11 Listopada i S. Starzyńskiego czy też wspomnianą już pustą, wyłączoną z zabudowy przestrzeń esplanady cytadeli.

W tym czasie (od lat 80. XIX w.) zaprojektowano i zbudowano w Warszawie sieć kanalizacyjno-wodociągową. Miasto zarządzane przez rosyjskiego prezydenta Sokratesa Starynkiewicza doczekało się kanalizacji i wodociągów wcześniej niż stolica imperium rosyjskiego – Petersburg, a także Moskwa. Przy projektowaniu sieci uwzględniono szeroką perspektywę rozwojową, dokonując pomiaru i kartowania terenu na obszarze ponad trzykroć przekraczającym powierzchnię Warszawy, zamkniętej w ówczesnych granicach administracyjnych opartych wciąż w dużej mierze na przywołanych już XVIII-wiecznych wałach Lubomirskiego. 

W roku 1916, po objęciu Warszawy (drugim w historii) zarządem pruskim, nastąpiło znaczące – ponad trzyipółkrotne – powiększenie terytorium miasta, nazywane „wielką inkorporacją”. Z chwilą tą wyraźnie spadła gęstość zaludnienia Warszawy – to efekt objęcia granicami miasta terenów pustych, niezaludnionych i wiejskich. Jednak przez kolejne 23 lata liczba ludności wzrosła o przeszło pół miliona mieszkańców, osiągając w 1939 roku 1,3 miliona. Powiększone w 1916 roku miasto było przestrzenią koncepcji urbanistycznej nakreślonej w Szkicu wstępnym planu regulacyjnego m.st. Warszawy opracowanym przez Koło Architektów w tymże roku. 

W niepodległej, czyli Warszawa znów polska
Po „wielkiej inkorporacji” i po odzyskaniu w 1918 roku niepodległości w szybkim tempie zabudowywane były obszary, które wcześniej pozostawały poza zasięgiem procesów rozwojowych miasta (np. Żoliborz, rejon Pola Mokotowskiego). Realizacja planów urbanistyczno-architektonicznych, powstających i korygowanych w latach następnych jako dostosowanie do nowych realiów i nurtów urbanistycznych (milowym krokiem było tu przyjęcie w 1931 r. Ogólnego planu zabudowania miasta stołecznego Warszawy i opracowanie w 1938 r. zmian tej urbanistycznej koncepcji rozwoju miasta – tzw. Planu Starzyńskiego), nabrała dużego tempa zwłaszcza w czasach prezydentury Stefana Starzyńskiego, trwającej od 1934 do 1939 roku. Na ten okres przypada między innymi wielki boom budowlany, znacząco przekształcający i modernizujący tkankę miejską Warszawy. Rozpoczęto wówczas budowę (niedokończoną) bodaj najnowocześniejszego dworca kolejowego w Europie, czyli dworca Warszawa Główna, który zastąpił 90-letni dworzec Warszawo-Wiedeński. Wiele realizacji rozpoczęło się wcześniej, w 1933 roku otwarto kolejową linię średnicową, rok później przeniesiono lotnisko z centrum miasta na peryferyjne wówczas Okęcie. Projektowano i podejmowano próby budowy metra.

Druga wojna światowa zahamowała dynamiczny rozwój miasta (choć liczne inwestycje powstawały lub były kończone w trakcie jej trwania), ale nie wstrzymała myślenia o nim. W zarządzie miejskim przez całą okupację prowadzone były prace urbanistyczne i planistyczne rysujące wizje miasta wielkiego, nowoczesnego, niepodległego już miasta przyszłości. Natomiast równolegle i na przekór pracom urbanistów miejskich okupacyjna administracja niemiecka planowała, że Warszawa zostanie zdegradowana do roli niewielkiego, około stutysięcznego miasta (Neue Deutsche Stadt Warschau). I choć miało ono zachować historyczny, średniowieczny układ przestrzeni Starej Warszawy, to jednak miał on być wypełniony nową, niemiecką, narodowo-socjalistyczną treścią. Miejsce kolumny Zygmunta III Wazy miała zająć kolumna zwieńczona figurą Germanii (personifikacja Niemiec), w przybliżony obrys zamku królewskiego wkomponowano Volkshalle (halę ludową). Planowany układ zapisany został w tzw. planie [Friedricha] Pabsta

Do roku 1945 znaczna część zabudowy Warszawy została zniszczona w wyniku działań wojennych, zarówno w czasie walk i bombardowań (niemieckich i radzieckich) podczas wojny obronnej we wrześniu 1939 roku, w czasie postania w getcie (1943) i w wyniku likwidacji materialnej tkanki przestrzeni getta warszawskiego oraz podczas powstania warszawskiego (1944), a także na skutek celowego systematycznego niszczenia zabudowy oraz materialnego dziedzictwa miasta już po powstaniu. Podnoszenie z ruin wypalonego i wyburzonego miasta, zwłaszcza w odniesieniu do obszaru po byłym getcie warszawskim, można nazwać czwartym „przewrotem przestrzennym” Warszawy.

Od 17 stycznia 1945 roku mieszkańcy Warszawy rozpoczęli powroty do zniszczonego miasta. Na szczeblu rządowym podjęta została decyzja o pozostawieniu Warszawy jako stolicy Polski. Rozpoczęły się podnoszenie z ruin, odbudowa i budowa miasta – szybka, jak na niewyobrażalny stopień zniszczenia oraz ówczesne trudne gospodarcze i geopolityczne uwarunkowania. Miejsce po zniszczonej przedwojennej metropolii sukcesywnie wypełniało się zabudową i układami przestrzennymi o nowym programie ideowym, nawiązującym jednak w wielu miejscach do przedwojennych rozwiązań i koncepcji. Wprowadzony w 1945 roku dekret O własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy (tzw. Dekret Bieruta) pozwalał na szybką odbudowę i realizację dużych inwestycji, w tym planowanych już wcześniej w latach 20. i 30. (np. realizacja trasy N-S, dziś al. Jana Pawła II). Odbywało się to jednak bez poszanowania własności prywatnej. Pierwsze lata funkcjonowania kraju pod wpływami Moskwy to z jednej strony czas znaczących inwestycji, z drugiej czas podporządkowania rozwoju miasta odgórnym, warunkowanym politycznie decyzjom. Istotnymi czynnikami ograniczającymi było formalne redukowanie migracji do miasta i transferu wolnej myśli. Wyjątkiem w tych realiach był „ostatni akord bierutowskiej Warszawy”[16], czyli zorganizowanie w 1955 roku Światowego Festiwalu Młodzieży i Studentów. Wydarzenie to otworzyło „zamkniętą za żelazną kurtyną” Warszawę na różnorodność kulturową i powiew wolności dzięki udziałowi blisko 30 tysięcy gości z wielu państw całego świata oraz przeszło 100 tysięcy gości z całego kraju. Kulturowa rola festiwalu przeplata się z jego wpływem na przemiany przestrzenne. To na tę okazję powstał m.in. Centralny Stadion Sportowy, tzw. Stadion Dziesięciolecia[17].

Warszawa została odbudowana, czy też w dużej mierze zbudowana od nowa, jako miasto z dużym udziałem terenów zielonych – obok dawnych parków, skwerów i terenów leśnych powstały nowe, często wtłoczone w przestrzenie wcześniej gęsto zabudowane i zaludnione. To także konsekwencja zniszczeń (parki na zgliszczach) oraz grabieży przedwojennej własności, dokonywanej na mocy dekretu z 1945 roku. Obszary zupełnie zniszczonej w czasie wojny zabudowy (zwłaszcza większość obszaru byłego getta) zostały na nowo wypełniane miejską tkanką – inną, o nowym charakterze oraz wkomponowaną w nową siatkę ulic, niweczącą w wielu miejscach historyczne układy przestrzenne. 

W roku 1951 powierzchnia miasta została powiększona ponad trzykrotnie. Kolejne włączenia obszarów w granice administracyjne miasta (obecnie 517,2 km2) wyraźnie odróżniają Warszawę od innych metropolii europejskich, takich jak np. Paryż (105,4 km2), pozostawiony w dawnych granicach jako centrum wielkiej aglomeracji, dziś największej w Unii Europejskiej. 

Warszawa łączy na swym obszarze obszary silnie zurbanizowane, gęsto zabudowane i zaludnione z miejscami wyjątkowymi, odmiennymi od stereotypu miasta metropolitarnego. Są to przestrzenie o wielkich walorach przyrodniczych, nadające Warszawie indywidualne, charakterystyczne cechy. Przykładami mogą być: Wisła, wielka, nieuregulowana nizinna rzeka o „dzikim” prawym brzegu (częściowo też lewym); Las Bielański, rezerwat przyrody znajdujący się w granicach miasta i otoczony zabudową miejską, będący fragmentem dawnej puszczy; Las Kabacki na południu miasta; Mazowiecki Park Krajobrazowy, częściowo znajdujący się w południowo-wschodniej części miasta.

Lata 90. XX wieku to czas wielkiej zmiany, uruchomionej odzyskaniem wolności od wpływów Związku Radzieckiego, a wyrażającej się m.in. przemianami przestrzennymi, społecznymi, gospodarczymi, kulturowymi… Warszawa zaczęła przyciągać m.in. znaczną liczbę osób (w tym z krajów byłego ZSRR i z nim powiązanych) prowadzących działalność gospodarczą, zwłaszcza drobną, acz znacząco wpływającą na krajobraz miasta (np. handel uliczny, mała gastronomia, targowiska, reklama). Kolejna dekada to szybki rozwój miasta, uwzględniający nieprawdopodobną, trwałą zmianę oblicza Warszawy.

Coda
Dziś obok bogatej nowoczesności funkcjonuje w przestrzeni Warszawy historyczna tkanka ocalałego i odbudowanego dawnego miasta. Stolica z powodu zniszczeń pozostaje w niektórych aspektach miastem zapóźnionym (liczba linii metra, przeprawy przez Wisłę, trasy rowerowe), ale jednocześnie szeroko rozumiana infrastruktura miejska jest nowa, a zatem nowoczesna i w niewielkim stopniu zużyta, o standardzie przewyższającym niejedną europejską metropolię. 

Następujące w przeszłości procesy destrukcyjne miasta, takie jak pożary, powodzie, zniszczenia wojenne i powojenne nie powodowały znaczącego i trwałego zahamowania rozwoju miasta. Wprost przeciwnie – były pretekstem do szybkiej i nowocześniejszej odbudowy, co w przypadku Warszawy można uznać za ważną cechę ośrodka metropolitalnego. 

Charakter metropolitarny miasta, którego początki opierają się w znacznej mierze na funkcjach miasta rezydencjonalnego i sejmowego, silnie powiązanych z funkcjami gospodarczymi, jest niezmiennie aktualny. Kilkukrotnie powstawanie Warszawy z gruzów, następujące w różnych okresach dziejów miasta, zawsze przywracało ją jako metropolię. 

Funkcje rezydencjonalne i sejmowe zostały utrwalone w Warszawie jako cechy miasta – siedziby władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej czy też szerzej, jako stolicy kraju (formalnie a paradoksalnie zapis o stołeczności Warszawy w Konstytucji znalazł się dopiero w 1952 roku). Funkcje gospodarcze utrwaliły się w Warszawie będącej centrum finansowym i gospodarczym kraju oraz głównym ośrodkiem powiązań lokalnych, regionalnych, krajowych i międzynarodowych. Metropolitarny charakter dopełniają, kształtowane od różnych momentów dziejów, funkcje społeczne, kulturalne, edukacyjne i naukowe. I może niezamierzenie sąd rozstrzygający w sporze polsko-krzyżackim w 1339 roku rozstrzygnął też o metropolitarnym charakterze miasta…

Tekst: Paweł E. Weszpiński, Krzysztof Zwierz

[1]Są badacze, którzy nazwę tę wywodzą, podobnie jak nazwę Wrocławia, od niejakiego Warcisława. Inni, np. T. Jasiński (tenże, Wokół początków Warszawy, Poznań, 2021, s. 98–104) wywodzą ją za przywołanymi badaniami językoznawców od imienia Warsz, wiążąc je prasłowiański słowem wrsz (zapis uproszczony), znaczącym tyle, co dzik.
[2]M. Słoń, Układ przestrzenny lokacyjnej Warszawy, w: Początki Warszawy. Spojrzenie po 700 latach, red. H. Rutkowski, Warszawa 2025, s. 110.
[3]W dawnej Polsce posiedzenia sądowe z udziałem księcia i jego urzędników, organizowane w określonym miejscu i czasie. 
[4]Odległość w linii prostej pomiędzy punktami centralnymi rynków Starej i Nowej Warszawy to ok. 430 m.
[5]Kościół wyższej rangi niż parafialny, będący siedzibą kolegium kanoników. 
[6]Jak pisze B. Brzostek: „tak rozpoczęła się (1526) Polska historia Warszawy”. B. Brzostek, Kawałek świata. Historia Warszawy od początku, Warszawa 2024, s. 26. 
[7]Most Zygmuntowski istniał w latach 1573–1603.
[8]Ulica wcześniej nazywana była Wieliszew (ok. 1520 r.) oraz ul. Przewoźną (XVI w.).
[9]Jako pierwszy precyzyjnie wyznaczył położenie pola elekcyjnego na Woli Henryk Rutkowski, opisując je w artykule Pole elekcyjne na Woli, „Rocznik Warszawski” t. 21, Warszawa 1990, s. 23–46.
[10]Nazwa Marymont pochodzi od francuskiego określenia Marie Mont (góra Marii), nadanego na cześć królowej Marii Kazimiery.
[11]W miejscu Pałacu Saskiego w XIX w. powstał dom dochodowy Kwarcowa, potocznie – acz błędnie – określany mianem Pałacu Saskiego.
[12]J. Zieliński, Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, t. 7, Warszawa 2001, s. 79–82.
[13]Wieloarkuszowy plan Warszawy A. Hiża i H. Jędrzewowskiego, Delineacja Miasta Rezydencyonalnego Iego K. Mci. Warszawy Przemieściow y całey okolicy z wyrażeniem rynkow, ulic, kościołow, zamku, pałacow za szczęśliwego panowania Nayiasnieyszego Stanisława Augusta Krola Polskiego pod rządem Laski Wielkiey Koronney Stanisława Lubomirskiego Marszałka Wielkiego Koronnego w Roku MDCCLXXI udziałana, ok. 1:17 500 (plansza główna) i ok. 1:2200 (plansze szczegółowe, 1771, rękopis).
[14]Faworami nazywano północną część miasta w rejonie koszar i dolnego biegu rzeki Drny. Część tego obszaru, na wschód od ówczesnej ul. Gwardii, pomiędzy Nowym Miastem a koszarami, należącą do zakonu pijarów nazywano Żoliborzem (fr. Joli Bord – piękny brzeg).
[15]Stąd współczesna nazwa Pole Mokotowskie (a nie pola mokotowskie!).
[16]A. Skalimowski, Nowa Warszawa nie może być powtórzeniem dawnej. Pierwszy etap odbudowy stolicy, w: P.E. Weszpiński, A. Skalimowski, Plan Warszawy 1955, Warszawa 2018, s. 56.
[17]Pełna nazwa to Stadion Dziesięciolecia Manifestu Lipcowego. Dziś w jego miejscu znajduje się Stadion Narodowy im. Kazimierza Górskiego.

Wykorzystana literatura:
M. Bogucka i in., Warszawa w latach 1526–1795, red. S. Kieniewicz, Warszawa 1984. 
B. Brzostek, Kawałek świata. Historia Warszawy od początku, Warszawa 2024.
M. M. Drozdowski, A. Sołtan, A. Zahorski, Historia Warszawy, Warszawa 2017. 
T. Jasiński, Wokół początków Warszawy, Poznań, 2021.
H. Rutkowski, Pole elekcyjne na Woli. „Rocznik Warszawski”, t. 21, Warszawa, 1990, s. 23–46.
H. Rutkowski (red.), Początki Warszawy. Spojrzenie po 700 latach, Warszawa 2025.
A. Skalimowski, Nowa Warszawa nie może być powtórzeniem dawnej. Pierwszy etap odbudowy stolicy, w: P.E. Weszpiński, A. Skalimowski, Plan Warszawy 1955, Warszawa 2018.
M. Słoń, Układ przestrzenny lokacyjnej Warszawy, w: Początki Warszawy. Spojrzenie po 700 latach, red. H. Rutkowski, Warszawa 2025, s. 107–112.
E. Szwankowski, Warszawa. Rozwój urbanistyczny i architektoniczny, Warszawa 1952.
Wielkomiejski rozwój Warszawy do 1918 r., red. I. Pietrzak-Pawłowska, Warszawa 1973. 
P.E. Weszpiński, Warszawa. Obrazy z dziejów, Warszawa 2007.
J. Zieliński, Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, t. 7, Warszawa 2001.
R. Żelichowski, P.E. Weszpiński, Plan niwelacyjny miasta Warszawy. Zdjęcie pod kierunkiem Głównego Inżyniera W.H. Lindleya, Warszawa 2016.