Śmierć miasta

W styczniu 1945 roku, po zakończeniu działań wojennych, Warszawa była cuchnącym spalenizną rumowiskiem. Spod śniegu wystawały krzyże prowizorycznych grobów. Na ulicach i wśród gruzów leżały niepogrzebane zwłoki, w wielu miejscach piętrzyły się stosy spalonych ludzkich prochów. 

Zbrodnie przeciwko ludności
Przed wojną populacja Warszawy liczyła prawie 1.300.000 osób. Pięć lat później, w styczniu 1945 roku, peryferie lewobrzeżnej Warszawy zamieszkiwało zaledwie 22 tysiące osób, zaś w centrum ukrywało się kilkuset tzw. warszawskich robinsonów, którzy nie opuścili miasta wraz z wygnaną z niego ludnością cywilną. W sumie w wyniku II wojny światowej stolica Polski utraciła około 700 tysięcy mieszkanek i mieszkańców, z czego najwięcej podczas powstania warszawskiego i po jego kapitulacji.

W ciągu trwających 63 dni walk podczas powstania warszawskiego zginęło około 18 tysięcy powstańców. Straty ludności cywilnej wyniosły co najmniej 150 tysięcy zabitych w wyniku masowych egzekucji i mordów oraz pogrzebanych pod gruzami kamienic. Niemal jedną trzecią ofiar stanowili zamordowani bestialsko między 5 a 7 sierpnia mieszkańcy Woli. W okresie od 6 sierpnia do 10 października 1944 roku przez obóz przejściowy w Pruszkowie przeszło 550 tysięcy warszawianek i warszawiaków oraz 100 tysięcy mieszkanek i mieszkańców podwarszawskich miejscowości. Na roboty do Niemiec wywieziono ok. 150 tysięcy osób, a 50 tysięcy trafiło do obozów koncentracyjnych. Niezdolnych do pracy zwolniono na kontrolowane przez Niemców tereny Generalnego Gubernatorstwa, skazując ich na poniewierkę. 

Zburzenie Warszawy
Zginęli ludzie, a wraz z nimi miasto, które uległo niemal całkowitej zagładzie. Po opuszczeniu Warszawy przez powstańców i ludność cywilną Reichsfürer-SS Heinrich Himmler, łamiąc postanowienia aktu kapitulacyjnego, 9 października 1944 roku wydał rozkaz zniszczenia miasta po uprzednim wywiezieniu wszystkich wartościowych dla Rzeszy materiałów: „to miasto ma całkowicie zniknąć z powierzchni ziemi i służyć jedynie jako punkt przeładunkowy dla transportu Wehrmachtu. Kamień na kamieniu nie powinien pozostać. Wszystkie budynki należy zburzyć aż do fundamentów. Pozostaną tylko urządzenia techniczne i budynki kolei żelaznych”[1]. 

Niemcy przystąpili do systematycznego rabunku[2] i niszczenia Warszawy. Oddziały saperskie Technische Nothilfe podpalały i wysadzały budynek po budynku. W kolejnych dniach sprawdzano skutki pożaru i – jeśli wygasł – wzniecano go ponownie. Wybrane obiekty, przede wszystkim zabytki i obiekty o dużej wartości kulturalnej i sakralnej, takie jak pałace, pomniki, muzea i ich kolekcje, archiwa, biblioteki, kościoły wysadzano w powietrze. Od października do stycznia zniszczeniu uległo ponad 30% zabudowy lewobrzeżnej Warszawy. Gdy dodać do tego straty powstałe podczas oblężenia miasta we wrześniu 1939 roku, zagłady getta i w czasie powstania, daje to w sumie 84%. W skali całego miasta, z Pragą włącznie, zniszczenie Warszawy wynosiło 65% przedwojennej zabudowy. Przybliżona ilość gruzów pokrywających Warszawę w 1945 roku oszacowana została na 20 milionów m3.

Według Raportu o stratach wojennych Warszawy, wydanego w 2004 roku, straty materialne miasta i jego mieszkanek i mieszkańców podczas II wojny światowej wynoszą 18,20 miliarda przedwojennych złotych, czyli 45,3 miliarda dolarów. Rejestr zniszczonych zabytków świeckich i sakralnych liczy 674 pozycje. Nieznana jest wartość utraconych zbiorów muzealnych i prywatnych.

Skalę ludzkiej tragedii i ogrom zniszczenia miasta ukazują zdjęcia fotografów i fotoreporterów warszawskich, które wykonano po zakończeniu działań wojennych. 

Tekst: Aleksandra Sołtan-Lipska

[1]Zbrodnie okupanta w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku (w dokumentach), red. S. Datner, K. Leszczyński, Warszawa 1962, s. 426.
[2]Rabunek i wywóz mienia nadzorował Sztab Ewakuacyjny. Niemcy wywieźli z Warszawy 45 tys. wagonów zrabowanych dóbr. 
 

Bibliografia: 
Exodus Warszawy. Ludzie i miasto po Powstaniu 1944, t. I–IV, red. E. Borecka, Warszawa 1992–1995. 
S. Datner, K. Leszczyński (red.), Zbrodnie okupanta w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku (w dokumentach), Warszawa, 1962 s. 426.
S. Datner, Zburzenie Warszawy, w: Starty wojenne Polski w latach 1939–1945, Wydawnictwo Zachodnie, Warszawa–Poznań 1960.
K. Dunin-Wąsowicz, Warszawa w latach 1939–1945, Warszawa 1984.
P.M. Majewski, Największa bitwa miejska II wojny światowej, „Biuletyn IPN” nr 8–9 (43–44), sierpień–wrzesień 2004.
G. Marek, Straty ludzkie i materialne w Powstaniu Warszawskim, „Biuletyn IPN” nr 9–9 (43–44), sierpień–wrzesień 2004.
M. Motyl, S. Rutkowski, Powstanie Warszawskie - rejestr miejsc i faktów zbrodni, Główna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 1994. 
A. Przygoński, Powstanie warszawskie w sierpniu 1944, t. I–II, Warszawa 1980.
Raport o stratach wojennych Warszawy, red. W. Fałkowski, Warszawa 2004.
T. Sawicki, Rozkaz zdławić powstanie. Niemcy i ich sojusznicy w walce z powstaniem warszawskim, Warszawa 2010, s. 73.
A. Iwaszkiewicz, I. Maliszewska, Wypędzeni z Warszawy 1944 – losy dzieci, Warszawa 2004. 
Z. Zaborski, Tędy przeszła Warszawa. Epilog Powstania Warszawskiego, Warszawa 2004.