Przypinki solidarnościowe ze zbiorów Muzeum Warszawy – ich wzory i znaczenia

Funkcję przypinek solidarnościowych opisuje instrukcja z 1983 roku Co robić? Jak żyć?, mówiąca o konieczności manifestowania własnych wartości poprzez noszenie znaczków i symboli. Miały prezentować „znak tego, co jest wartością dla ciebie albo przynajmniej co jest wartością ogólnoludzką. […] znak odwagi i determinacji […]. Twój znak – to pierwszy krok do wolności”[1] .

Przedstawienia solidarnościowe nawiązujące do konkretnych wydarzeń, dramatów, dat, stanowiły odpowiednik biżuterii patriotycznej z okresu żałoby narodowej XIX wieku, wyrażającej sprzeciw wobec ograniczającej wolność władzy. Kontynuacja widoczna jest zwłaszcza w sposobie wyrażania idei narodowowyzwoleńczych, w wykorzystaniu tych samych alegorii, w powszechnej tęsknocie za wolnością. Przypinki solidarnościowe w zamierzony czy też przypadkowy sposób, kultywując tradycję z ubiegłego stulecia, stworzyły własną historię, specyficzną dla naszego kraju.

Przed stanem wojennym powstawały przypinki odnoszące się, między innymi, do zajść w Poznaniu z 1956 roku, do strajków na uczelniach. Szczególnie wymowne były wyroby prezentujące pomnik Poległych Stoczniowców, upamiętniający wydarzenia z grudnia 1970 roku 

Przypinka Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”
Wykorzystuje najpopularniejszy znak, który narodził się 20 sierpnia 1980 roku, jeszcze przed stanem wojennym. Nakreślona „Solidarność” autorstwa Jerzego Janiszewskiego, absolwenta Wydziału Projektowania Graficznego Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych (dziś Akademii Sztuk Pięknych) w Gdańsku, powstała w trakcie strajku w Stoczni im. Lenina. Po powołaniu Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” napis ten został oficjalnym symbolem NSZZ „Solidarności”. Przypominał pierwszy szereg pochodu robotników idących z biało-czerwoną flagą, interpretowano go także jako rozlaną krew [2].

Jerzy Janiszewski – jak wspominał w jednym z wywiadów – dowiedział się o tym z prasy. Opowiadał, że znak nie powstał na zamówienie, że to napisy na murach stoczni, tłumy ludzi o wspólnych przekonaniach i powtarzające się słowo „solidarność” – ta jedność i pragnienie wolności zdecydowały o formie znaku, który to wszystko miał uosabiać. Czcionka, jaka powstała przy kształtowaniu słowa „solidarność”, została nazwana solidarycą i symbolizowała robotniczą solidarność. Późniejsze naśladownictwo, jak komentował Janiszewski po 35 latach od powstania znaku, odbiegało zazwyczaj od grafiki oryginału:  „nigdy nie widziałem tam właściwej, oryginalnej formy znaku, jedynie same jego zniekształcenia i transformacje – kto więc dzisiaj wie, jak on wygląda?”[3].

Przypinki solidarnościowe o charakterze patriotyczno-religijnym
W czasie stanu wojennego wprowadzane były przypinki o charakterze patriotyczno - religijnym. Noszono proste krzyżyki, czasem biało-czerwone, czarne, niejednokrotnie wzbogacane o dodatkowe elementy patriotyczne, takie jak orzeł, zwłaszcza w koronie. 

Do jednego z ciekawszych wyrobów należała przypinka z przedstawieniem krzyża ułożonego z kwiatów na placu Zwycięstwa. Przedstawienie to odnosiło się do wydarzeń związanych z pielgrzymką do Polski papieża Jana Pawła II oraz tak bardzo znamiennych jego słów: „Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi!”, które padły w czasie homilii na placu Zwycięstwa w 1979 roku. 

Nadzieja na odzyskanie przez Polskę niepodległości znajdywała odzwierciedlenie w stosowanych symbolach religijnych – nie tylko krzyżach, lecz także wizerunku Matki Boskiej, która od czasów ślubów Jana Kazimierza w XVII uznawana była za Królową Korony Polskiej. Sprowadzenie do Częstochowy przez księcia Władysława Opolczyka paulinów węgierskich i powierzenie zakonnikom obrazu, dziś zwanego obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej było szczególnie upamiętniane w 1982 roku. Obchody 600 -lecia fundacji klasztoru na Jasnej Górze – znalazły wyraz miedzy innymi w najróżniejszych przypinkach z przedstawieniem Matki Boskiej Częstochowskiej. 

Pierwsze wersje przypinki były bardzo proste, miały biało-czerwone tło. Z czasem wprowadzono bogatszą kolorystykę: biało-czarne lub czarne tło nawiązywało do żałoby, niebieskie do Maryi, a czerwony i amarantowy były kolorami królewskimi. Wzbogacono również grafikę i rozbudowano teksty wokół wizerunku Matki Boskiej. 

Lech Wałęsa przywódca strajku w Stoczni Gdańskiej, a następnie przewodniczący NSZZ „Solidarność” publicznie zawsze pojawiał się z wizerunkiem Matki Boskiej w klapie.

W 1983 roku, gdy na przypinkach odwoływano się do drugiej pielgrzymki papieża Jana Pawła II do Polski (16–23 czerwca), również często wykorzystywano wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej. Przedstawieniom nawiązującym do wizyt papieża w Polsce, oprócz jego zdjęcia, często towarzyszył zarys trasy.

Kolejny zespół stanowią wyroby związane ze środowiskami katolickimi, na przykład z kościołem św. Anny w Warszawie. Charakter sakralny miały też wyroby z tekstem „MSZA ZA OJCZYZNĘ”. Nawiązywały one do nabożeństw organizowanych na terenie strajkujących fabryk. Po 13 grudnia 1980 roku idea mszy za ojczyznę szybko rozpowszechniła się w całym kraju. Jedne z najbardziej znanych nabożeństw były organizowane w kościele św. Stanisława Kostki w Warszawie. Zainicjował je w październiku 1980 roku proboszcz ksiądz Teofil Bogucki, pierwszą w stanie wojennym mszę odprawiono w intencji ojczyzny i „tych, którzy dla niej cierpią”. 

Comiesięczne msze o godz. 19 ksiądz Jerzy Popiełuszko zaczął odprawiać 17 stycznia 1982 roku. Jego kazania miały charakter patriotyczno-religijny. Służba bezpieczeństwa prześladowała uczestników mszy, a zwłaszcza starała się sparaliżować działania Kościoła, który posiadał wielki autorytet i poparcie społeczne. Przypinki związane z tymi uroczystościami, oprócz wspomnianego napisu, miały najczęściej nakreśloną sylwetkę kościoła na Żoliborzu. Po męczenskiej śmierci księdza Jerzego Popiełuszki (jego zwłoki wyłowiono 19 października 1984 roku we Włocławku) wprowadzono do obiegu przypinki z czarną krepą. Powstało wówczas bardzo dużo przypinek z wizerunkiem zamordowanego duchownego, niejednokrotnie z fragmentami jego najbardziej znamiennych wypowiedzi.

Przypinki solidarnościowe o charakterze patriotyczno-świeckim
Przypinki te ściśle nawiązywały do wydarzeń, ludzi i miejsc, na których historia odcisnęła swój ślad. Popularne było wykorzystywanie motywów narodowych. Rozpowszechniano małe orzełki w koronie lub bez niej, a także proste przypinki w formie flagi. 

Popularna była przypinka solidarnościowa w kształcie litery N z flagą biało-czerwoną. Litera N stanowi wycinek z logo Solidarności projektu Jerzego Janiszewskiego. Flaga na przedłużeniu litery N oznaczała niepodległość i dodatkowo intensyfikowała narodową symbolikę.

Pamiątki najważniejszych wydarzeń
Znaczące wydarzenia znajdowały odzwierciedlenie w symbolicznych przedstawieniach. Jednym z najważniejszych był zjazd delegatów NSZZ „Solidarność” w Gdańsku w 1981 roku, który trwał od 5 do 10 września, a następnie od 26 września do 7 października. Kolejne jego rocznice upamiętniano przypinkami. 

Szczególnym upodobaniem cieszyły się pamiątki związane z przyznaniem 5 grudnia 1983 roku Pokojowej Nagrody Nobla Lechowi Wałęsie. Szeroko komentowano jej uzasadnienie, w tym stwierdzenie, że prowadzone przez niego starania „o zapewnienie robotnikom prawa do zakładania własnych organizacji są ważnym wkładem do kampanii na rzecz uniwersalnych praw ludzkich”[4]. Sprzeciw ówczesnego rządu, protest władz PRL-u wystosowany do rządu Norwegii i problemy związane z przekazaniem nagrody nasilały oburzenie społeczeństwa. 

Te wydarzenia przyczyniły się do powstania nowej przypinki z napisem „Nobel 83”. Spowodowały także, że przypinka z wizerunkiem Lecha Wałęsy stała się bardziej popularna.

W zakładach pracy, głównie fabrykach, powstawały wyroby o charakterze lokalnym. Warto zwrócić uwagę na niektóre przypinki zachowane w zbiorach Muzeum Warszawy, wykonane z okazji powstania NSZZ „Solidarność” Huty Warszawa, powielane przez kolejne lata w każdą rocznicę. 

W Muzeum Warszawy znajdują się także przypinki nawiązujące do rejestracji NSZZ Rolników Indywidualnych, z wyróżniającym się zielonym kolorem i rysunkiem kłosów, chociaż w Warszawie nie były one bardzo popularne.

Motywy symboliczne na solidarnościowych przypinkach
Szczególnie ciekawy zespół tworzyły przedmioty z motywami symbolicznymi. Jedną z nich była przypinka solidarnościowa zdobiona wzorem nawiązującym do zamkniętej koperty. Umieszczony na niej został napis „NIE” – motyw ten był wyrazem sprzeciwu wobec cenzury korespondencji, wprowadzonej w stanie wojennym, po 13 grudnia 1981 roku.

Wyjątkowy egzemplarz stanowi prostokątna przypinka z poziomymi kreskami ujętymi w nawias kwadratowy, z motywem flagi po środku. Czterema kreskami ujętymi w kwadratowy nawias zaznaczano ingerencję cenzury w drukowanych tekstach.
Przypinki i inne wyroby z literami EA powstały jako odpowiedź na zarzuty ze strony komunistycznego rządu, który obrzucał opozycję określeniami typu „pełzająca kontrrewolucja”, „szczur politycznej reakcji” czy „element antysocjalistyczny”. Noszenie takich wyrobów było formą ironicznej odpowiedzi.

Podobną rolę odgrywały oporniki – były jednym z najprostszych wyrazów oporu przeciwko ówczesnej władzy i wprowadzeniu stanu wojennego, a jednocześnie najłatwiejsze do zdobycia. Zagięty opornik noszony był czasem jako pierścionek.

Kolejne lata przynosiły nowe formy i treści przypinek (np. „SOLIDARNOŚĆ/JACEK KUROŃ nasz poseł”).

Wielu warszawskich projektantów i grawerów wykonujących przypinki solidarnościowe w czasie stanu wojennego pozostaje nieznanych. Wśród zachowanych nazwisk należy wymienić Zbigniewa i Mariana Cegielskich, Andrzeja Panasiuka, Jana Kuglera i Konrada Smoderka. 

Tekst: Ewa Wieruch-Jankowska

Zdjęcie kompilacyjne znaczków i przypinek: Adrian Czechowski

[1]Instrukcja nr 1 pt. Co robić? Jak żyć? mówiąca o konieczności manifestowania własnych wartości przez noszenie znaczków i symboli, [Wrocław] 1983.
[2]Łukasz Dziatkiewicz, Historia mało znana. Symbol „Solidarności”, 10.09.2010, https://www.gazetagazeta.com/artman/publish/printer_29125.shtml [10.12.2021].
[3]Znak polskiej wolności, pamięć.pl, https://www.polska1918-89.pl/pdf/znak-polskiej-wolnosci,4094.pdf [10.12.2021].
[4]Grzegorz Majchrzak, Nobel dla Lecha, Nobel dla Solidarności, 4.02.2019, https://przystanekhistoria.pl/pa2/tematy/lech-walesa/32824,Nobel-dla-Lecha-Nobel-dla-Solidarnosci.html [10.12.2021].