Ekslibrisy w technice linorytu w kolekcji Muzeum Drukarstwa Warszawskiego

W kolekcji Muzeum Drukarstwa Warszawskiego znajduje się bogaty zbiór grafiki. Największą reprezentację stanowią XIX-wieczne litografie, które liczą ponad czterysta obiektów. Oprócz nich w magazynie zbiorów sztuki Muzeum Drukarstwa można znaleźć drzeworyty, prace odbite na metalowych matrycach oraz linoryty. Te ostatnie nie tworzą najliczniejszej grupy grafik w zbiorze oddziału Muzeum Warszawy, ale składają się na interesujący zespół, w którym szczególne miejsce zajmują ekslibrisy, czyli znaki identyfikacyjne posiadacza książki. Przybierają one często artystyczne formy, a zarazem stanowią popularny element użytkowy książki.

Co to jest linoryt?
Linoryt jest techniką graficzną druku wypukłego. Matrycę wykonuje się z linoleum, po którym łatwo można żłobić takimi narzędziami, jak dłutko czy rylec. Po wycięciu rysunku na płytce linoleum nanosi się na nią farbę. Następnie należy położyć kartkę na matrycę i poddać naciskowi prasy. W efekcie na papierze powstaje odbicie rysunku. 

Po raz pierwszy linoleum użyto w drugiej połowie XIX wieku do produkcji okładzin podłogowych i tapet. W pierwszej połowie XX wieku tworzywo zostało spopularyzowane w grafice warsztatowej[1]. Linoryt był chętnie stosowany przez takich artystów, jak Henri Matisse czy Pablo Picasso. Wśród polskich artystów specjalizujących się w tej technice byli między innymi Józef Gielniak i Stanisław Fijałkowski[2].

Co to jest ekslibris? Zespół ekslibrisów wykonanych w technice linorytu w kolekcji Muzeum Drukarstwa Warszawskiego
Jedną z najciekawszych reprezentacji techniki linorytu w zbiorach Muzeum Drukarstwa stanowią ekslibrisy. Na przykładzie wybranych obiektów można prześledzić, jak różnorodne formy mogą one przybierać. 

Ekslibrisy pozwalają zidentyfikować posiadacza danej publikacji. Poświadczają, że książka należy do konkretnej osoby lub instytucji. Poza funkcją informacyjną księgoznak odgrywa także rolę kulturową, historyczną i estetyczną. Podnosi walory artystyczne publikacji, świadcząc o bibliofilskim stosunku do niej. 

Księgoznak składa się zazwyczaj z łacińskiego napisu ex libris, oznaczającego z księgozbioru, po którym następują inicjał lub imię i nazwisko właściciela bądź nazwa instytucji. Wizerunkom znaków własnościowym książek towarzyszą często wyobrażenia graficzne symbolizujące zainteresowania właściciela. Ekslibrisy mają zwykle postać oddzielnej, małej kartki przyklejonej do przedniej wyklejki egzemplarza[3]. 

Projektowanie znaków własnościowych książek jest jedną z dziedzin grafiki. Ich tworzeniem na przestrzeni wieków zajmowali się artyści, typografowie oraz bibliofile. W miarę rozwoju nowych technik artystycznych i drukarskich forma ekslibrisów ulegała zmianie. Były one wykonywane we wszystkich technikach graficznych, takich jak drzeworyt, miedzioryt, akwaforta, akwatinta, litografia czy linoryt. W XX wieku wykorzystywano na potrzeby księgoznaku także pieczątkę tuszową, której efekty nie były już tak wysublimowane estetycznie, jak w przypadku grafiki warsztatowej[4].

W procesie projektowania znaku własnościowego książki istotną rolę odgrywa liternictwo, które spełnia niekiedy samodzielną funkcję graficzną. Artyści, tworzący ekslibrisy, posługują się wyszukanymi krojami czcionek. Stylizują je na przykład na pismo dawne lub rękopiśmienne.

Oprócz inicjałów, imienia i nazwiska, nazwy instytucji czy stowarzyszenia na ekslibrisie widoczne są nierzadko także kompozycje graficzne, które zawierają często odwołania do tematyki bibliofilskiej, jak na przykład wizerunek książki, prasy drukarskiej czy gryfa, trzymającego tampony do nakładania farby na matrycę, będącego symbolem sztuki drukarskiej. Poza zwyczajowym zestawem motywów w kompozycji graficznej ekslibrisu spotykane są niekiedy przedmioty charakteryzujące dany księgozbiór lub jego właściciela. Grafik projektujący księgoznak stara się w pomysłowy sposób pokazać zainteresowania właściciela, odwzorować jego zamiłowania, by ekslibris stał się godną wizytówką bibliofila. Poza typowym zestawem motywów ikonograficznych spotykane są przedmioty niemające nic wspólnego z tematyką czytelniczą, o znaczeniu jasnym tylko dla posiadacza i twórcy danego ekslibrisu lub wybrane ze względów estetycznych.

Przez stosunkową łatwość pracy w technice linorytu oprócz artystów grafików, specjalizujących się w dziedzinie księgoznaku, tworzą je niekiedy nieprofesjonalni entuzjaści małych form graficznych. W zbiorze linorytniczych ekslibrisów Muzeum Drukarstwa Warszawskiego znajdują się zarówno obiekty wykonane przez amatorów, jak i znakomitych artystów, na przykład Vojtecha Preissiga, Jana Stańdę czy Zbigniewa Lubicz-Miszewskiego. Wszystkie prezentowane księgoznaki są autorskimi odbitkami twórców, to znaczy, że nie tylko płytka rytownicza została przez nich wykonana, lecz także odbitka. Sygnatury twórców można zaobserwować w Ekslibrisie Koła Typografów czy Klubu Polskiej Prasy i Książki w Cieszynie. Dwa prezentowane księgoznaki utworzyli artyści dla siebie samych. Są to ekslibrisy Vojtecha Preissiga i Zbigniewa Dolatowskiego. Numer odbitki lub liczba utworzonych kopii są także niekiedy wpisane przez projektanta na awersie lub rewersie księgoznaku, jak w przypadku ekslibrisu Andrzeja Włodarskiego, gdzie na dole ołówkiem widać napis: x3, który oznacza, że Zbigniew Lubicz-Miszewski utworzył trzy odbitki. 

Linoryt i ekslibris współcześnie
Od XX wieku dzięki szerokiej dostępności książek znacznie więcej czytelników może zaopatrzyć się w ekslibris, niż to miało miejsce wcześniej. Ze względu na niskie skomplikowanie techniczne, linoryt umożliwia wykonanie wielu odbitek w warunkach domowych. Wystarczy nabyć płytkę linoleum, dłutko, arkusz papieru, farbę drukarką oraz wałek do odciśnięcia odbitki. Ponadto można spotkać coraz więcej placówek, w tym Muzeum Drukarstwa Warszawskiego, gdzie organizowane są warsztaty linorytnicze.

Tekst: Marta Kuźmińska

[1] Uniwersalny leksykon sztuki, Muza SA, Warszawa 2002, s. 294.
[2] S. Kozakiewicz, Słownik terminologiczny sztuk pięknych, PWN, Warszawa, 1996, s. 230.
[3] M. J. Wojciechowski, Ekslibris godło bibliofila, Ossolineum, Wrocław 1978, s. 9-12.
[4] Tamże, s. 31–36.

Bibliografia:
M. Grońska, Ekslibrisy, Biblioteka Narodowa, Warszawa 1992.
A. Jurkiewicz, Podręcznik metod grafiki artystycznej, Arkady, Warszawa 1975, s. 148–150.
S. Kozakiewicz, Słownik terminologiczny sztuk pięknych, PWN, Warszawa, 1996, s. 230.
Uniwersalny leksykon sztuki, Muza SA, Warszawa 2002, s. 294.
M. J. Wojciechowski, Ekslibris godło bibliofila, Ossolineum, Wrocław 1978.