Minimalistyczny przewodnik po druku typograficznym

Typographos – piszę czcionkami
Typografia jest rodzajem druku wypukłego. Druk typograficzny to ekologiczna technologia, wykorzystująca historyczne rozwiązania – matryce metalowe lub drewniane. Obecnie najczęściej w ten sposób drukuje się wizytówki, zaproszenia, dyplomy i okładki. Wpierw wykonana zostaje matryca magnezowa – uzyskuje się ją przez wytrawienie. Po zamontowaniu formy na prasie drukarskiej drukarz ustawia odpowiednią siłę nacisku i ręcznie aplikuje przygotowaną uprzednio farbę na cylinder. Gumowe wałki zbierają ją z cylindra i rozprowadzają po matrycy, która z kolei odbija wzór na podłożu i jednocześnie, pod wpływem docisku maszyny do papieru, tworzy tłoczenie. Oryginalna maszyna napędzana jest siłą mięśni ludzkich, a podawanie papieru odbywa się ręcznie. Można wykonywać również suche tłoczenie – ślepy tłok. Matryce nie są wtedy posmarowane farbą, odciska się wyłącznie kształt nadruku. Można stosować różne głębokości tłoczenia, dzięki czemu uzyskuje się efekt światłocienia.

Światłocień podkreślający trójwymiarowość nadruku to cecha charakterystyczna druku typograficznego. Tłoczenie papieru, do którego dochodzi w wyniku użycia wypukłych form drukowych, daje wizualny efekt głębi. Proces ten ułatwia rodzaj papieru, który jest stosowany w druku typograficznym. Jest to z reguły miękki, bawełniany materiał o charakterystycznej strukturze. Stosuje się kilka jego gramatur, pozwalających uzyskać różną głębokość tłoczenia. Im jest on grubszy, tym głębsze może być tłoczenie. Przykładowo, aby wyniosło 0,7 mm, papier powinien mieć nie mniej niż 1 mm grubości. Kolorowe i jednocześnie wklęsłe kształty dają wrażenie eleganckiego i ekskluzywnego produktu. Zdobienia wykonane tą metodą wyróżniają się prostotą i ograniczoną liczbą kolorów. Każdy kolor wymaga osobnej matrycy i spasowania z pozostałymi kolorami projektu. Druk typograficzny jest jedną z najstarszych technik. Korzenie tej metody w Europie sięgają czasów Jana Gutenberga, aczkolwiek w Azji pierwsze zdania w podobny sposób utrwalano już dwadzieścia stuleci wcześniej.

Wynalazek druku
Druk powstał w pierwszym tysiącleciu przed naszą erą w Chinach. Chińczycy stworzyli pojedyncze znaki odlewane w brązie, służące do utrwalania krótkich sentencji i zaklęć, datowane na VII wiek przed naszą erą. Jednak ze względu na charakter pisma chińskiego technologia ruchomej czcionki przez długi czas nie była tam rozwijana. Druk czcionkami udoskonalił urodzony pod koniec XIV wieku w Moguncji Johannes Gensfleisch, znany jako Jan Gutenberg. Jako pierwszy w historii użył wykonanych według własnego pomysłu ruchomych metalowych czcionek. Skonstruował aparat do ich odlewania z wymiennymi matrycami, zbudował prasę drukarską, opracował kroje pism oraz podstawowe zasady składu druku. Najdoskonalszą jego publikacją jest Biblia 42-wierszowa, wydawana w latach 1452–1455, a najwcześniejszy jego druk to fragment Sądu ostatecznego z Księgi Sybilli z 1445 roku.

W Muzeum Drukarstwa znajduje się rzeźba z drugiej połowy XIX wieku – odlew postaci z brązu, przedstawiająca Jana Gutenberga, a także rekonstrukcja zaprojektowanej przez niego prasy drukarskiej, wykonana w 1972 roku. Druk bardzo szybko rozpowszechnił się w całej Europie. Wynalazek ten pozwalał powielać tysiące stron dziennie. Dostępność książek przyspieszyła obieg informacji i ułatwiała zdobycie wykształcenia. Na początku drukowano niewiele – po 100, 200 egzemplarzy. Pod koniec XV wieku nakłady dochodziły już do 2000 kopii i więcej, szczególnie wtedy, gdy wydawano publikacje z zakresu prawa kanonicznego i rzymskiego. Pierwszy druk podpisany sygnetem drukarza i datowany to Psałterz moguncki z 1457 roku, wydany przez Johanna Fusta i Petera Schöffera. 

Kolebką polskiego drukarstwa jest Kraków, wielki ośrodek naukowy, kulturalny i artystyczny. Rozwojowi technologii sprzyjał uniwersytet w Krakowie, ufundowany w 1364 roku. Założycielem pierwszej drukarni był Jan Haller. Najstarszy zachowany polski druk – kalendarz wydrukowany przez Kaspra Straubego – datowany jest na rok 1474.
 

Inkunabuły a starodruki
Inkunabuły to druki powstałe w latach 1445–1500. Formą przypominały rękopis. Charakteryzował je brak karty tytułowej – dane o autorze, drukarni, miejscu powstania umieszczano w kolofonie na końcu dzieła. Biblie i dzieła liturgiczne drukowano w dwóch kolumnach, świeckie w jednej. Kroje pism naśladowały pismo ręczne, używano pism gotyckich – tekstury, rotundy i innych oraz antykwy, którą drukowano literaturę klasyczną. Od lat 70. XV wieku księgi ilustrowano drzeworytowo (oprócz ilustracji wykonanych ręcznie), rzadziej metalowo. Wtedy też powstały karty tytułowe, sygnatury wydawnicze, znaki drukarskie, a kolejność oznaczano sygnaturami i kustoszami. Za starodruki uważane są dzieła powstałe od 1501 do 1800 roku. Zalicza się do nich również książki ksylograficzne oraz te drukowane ruchomą czcionką. W Polsce znajdują się 73 tysiące starodruków.

Przegląd narzędzi drukarskich
Narzędzia drukarskie ściśle związane z drukiem typograficznym, a także linotypowym, można podzielić na narzędzia, przybory i utensylia drukarskie wykonane z drewna i metalu. Przedmioty metalowe to oczywiście czcionki.

Czcionki wykonane są ze stopu metali, składającego się z 69% ołowiu, 20% antymonu, 10% cyny i 1% miedzi, i przechowywane w regałach zecerskich. Istnieje bardzo wiele ich krojów, są to m.in. Antykwa Półtawskiego, Nicolas Cochin, Rex, Blok, Udina, Paneuropa, Baccarat, Nysa, Modena, Wisła, Narew i Sejmowa. Czcionki drewniane to np. Paneuropa oraz Półtawski. Oprócz nich w zbiorach muzeum znalazł się także materiał justunkowy – sztabiki, sztegi, spacje, linie ornamentowe i mosiężne, służące do formowania składu.

Gilotyny służą do krojenia materiału zecerskiego. Jest to np. tzw. żabka – ręczna gilotyna stołowa, gilotyna do krojenia wierszy linotypowych oraz gilotyna obrotowa, wykorzystywany, by uzyskać różne nietypowe rozmiary. 

Szuflorama to płyta metalowa ograniczona z trzech stron niewysokimi listwami do formowania tekstu uprzednio złożonego w wierszowniku. 

Wierszownik zecerski to listwa z ogranicznikami, służąca do układania wiersza tekstu z czcionek. Zecer brał z poszczególnych króbek odpowiednią czcionkę i po kolei układał w wierszowniku – w ten sposób składał tekst i ustalał długość każdego wiersza.

Sztylet zecerski – metalowa szpila oprawiona w profilowany uchwyt wykonany z drewna – służy do korekty składu z czcionek. 

Podobnym narzędziem jest pęseta metalowa wykorzystywana do układania małych czcionek lub korekty składu.

Tenakiel z dywizorkiem to metalowy stojak do maszynopisu. Ma okrągłą podstawkę na czterech nóżkach, z której wychodzi stożkowa tuleja. W niej umieszczony jest gruby pręt metalowy z nakładką, do której przytwierdzony jest pulpit. Nakładka umożliwia ustawienie pulpitu pod odpowiednim kątem. Ważnym elementem pulpitu jest dywizorek. To przyrząd w kształcie długich, wąskich widełek, przytrzymujący kartkę z rękopisem, maszynopisem lub wydrukiem na tenaklu – podstawce utrzymującej kartkę w pozycji dogodnej do czytania przez zecera. Dywizorek służy także do zaznaczania czytanego miejsca – przesuwa się wtedy go z biegiem pracy do kolejnych wierszy tekstu. W tej roli przyrząd oddziela w składanym tekście część złożoną od czekającej na złożenie – stąd nazwa, od łacińskiego słowa divisor oznaczającego tego, który dzieli.

Regały zecerskie składają się z kaszt rozkładowych i stojących. Czcionki do wysokości 24 punktów są rozkładane do króbek w regałach rozkładowych, a od 28 do 72 punktów w regałach stojących (wąskich). Szuflady w regale zecerskim to kaszty. Podzielone są na części, tzw. króbki, w których znajdują się czcionki posegregowane alfabetycznie, a także pod względem rodzaju (wersaliki i czcionki tekstowe). W każdej kaszcie znajduje się inny krój czcionek. Istnieje wiele rodzajów kaszt, które różnią się rozkładem – polska, warszawska, radomska, rosyjska, uniwersalna, poznańska i inne.

Wałek gumowy z jedną lub dwiema rączkami wykorzystywany jest do rozcierania farby drukarskiej na gładkiej powierzchni flizy (płaskiego kamienia), a następnie do nakładania jej na powierzchnię drukującą.

Klepulec, drewniany klocek oklejony gumą, służy do wyrównania czcionek w składzie, żeby wszystkie były na tej samej wysokości.

Innymi przedmiotami wykorzystywanymi podczas opisanego procesu są: płyty cynkowe trawione, służące do druku ilustracji, odlewy oraz matryce stereotypowe i linotypowe, a także prasy drukarskie korektorskie.

Tekst: Maria Biegańska

Bibliografia:
Galewski Józef, Uczeń-drukarz, Podręcznik dla uczni-drukarzy, Bydgoszcz, 1929. KP. 2311
Gill Eric, Esej o typografii, Kraków 2016, nr inw. 3532/KP
Houston Keith, Ciemne typki. Sekretne życie znaków typograficznych, Kraków 2015, nr inw. 3518/KP
Baines Phil, Haslam Andrew, Pismo i typografia, Warszawa 2010, nr inw. 3347/KP
Szydłowska Agata, Misiak Marian, Paneuropa, Kometa, Hel. Szkice z historii projektowania liter w Polsce, nr inw. mwaw-ks. 139
Szanto Tibor, Pismo i styl, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968, nr inw. 1968/KP