Akcja „Arsenał” w dokumentach i pamiątkach uczestników akcji

Akcja pod Arsenałem to spektakularna i pierwsza jawna walka uliczna harcerzy-żołnierzy warszawskich Grup Szturmowych Szarych Szeregów – Oddziału Specjalnego „Jerzy” Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej przeprowadzona 26 marca 1943 roku w Warszawie. Jej celem było uwolnienie więźniów przewożonych przez gestapo z alei Szucha do więzienia na Pawiaku, w tym skatowanego w czasie śledztw podharcmistrza kaprala podchorążego Jana Bytnara „Rudego”, komendanta hufca-plutonu „Sad” („Sabotaż i Dywersja”).

Świadectwem akcji są dokumenty wytworzone przez naczelnika Szarych Szeregów harcmistrza Floriana Marciniaka „J. Nowaka” przy współpracy dowódcy akcji harcmistrza kaprala podchorążego Stanisława Broniewskiego „Orszy”, komendanta Chorągwi Warszawskiej „Ula Wisła” Szarych Szeregów i w nielicznych pamiątkach osobistych związanych z uczestnikami akcji. Te bezcenne przedmioty trafiły do zbiorów Muzeum Warszawy dzięki rodzinom i przyjaciołom, którzy uważali, że Muzeum pełni rolę strażnika pamięci osób zaangażowanych pod Arsenałem. 

Te unikalne artefakty pozwalają na rekonstrukcję wydarzeń, które miały miejsce podczas Akcji pod Arsenałem. Były one ważnym elementem dla Aleksandra Kamińskiego „J. Góreckiego” przy pisaniu książki Kamienie na szaniec, która doczekała się dwóch podziemnych wydań: w 1943 i w 1944 roku.

Meldunek „J. Nowaka” [Floriana Marciniaka] naczelnika Szarych Szeregów Męskich do Dowództwa Dywersji z 29 marca 1943 roku w sprawie akcji
Dokument ma formę maszynopisu, wskazuje okoliczności przeprowadzenia akcji, która mogła odbyć się dzięki rozkazowi wydanemu przez „Lipińskiego” [majora Jana Wojciecha Kiwerskiego], dowódcę Oddziałów Dyspozycyjnych Kedywu Komendy Głównej Armii Krajowej do odbicia więźniów przewożonych z alei Szucha na Pawiak. Akcja została przeprowadzona pod kierunkiem Stanisława Broniewskiego oraz 25 członków oddziału specjalnego (dokładne badania wykazały, że faktycznie uczestników było 29). Zakończyła się ona sukcesem – uwolniono hufcowego Jana Bytnara oraz drugiego hufcowego Henryka Ostrowskiego, a także 23 więźniów. Ciężko ranni zostali Maciej Aleksy Dawidowski „Alek” oraz Tadeusz Krzyżewicz „Buzdygan”, aresztowano też Huberta Lenka „Huberta”. Aresztowanie było skutkiem działań Edmunda Sommera – konfidenta gestapo, zamordowanego w egzekucji 7 maja 1943 roku przy ulicy Dzielnej 21. W meldunku wspomniano również, że z grupy więźniów gestapo ponownie pochwyciło mężczyznę i jedną ranną kobietę. Straty Niemców oszacowano na sześciu zabitych w wyniku akcji – w tym był też granatowy policjant – postawiono również tezę, że zostały one powiększone jeszcze o trzech zabitych i trzech rannych. W meldunku wymieniono zdobytą w wyniku akcji ciężarówkę, dwa auta oraz pistolet Walter. Naczelnik Szarych Szeregów przedstawił do awansu druha Stanisława Broniewskiego na oficera czasu wojny, a także do odznaczenia pięciu uczestników akcji „za męstwo, brawurę, odwagę i bezgraniczne poświęcenie”. 

Uzupełnienie meldunku z 3 kwietnia 1943 roku do Dowództwa Dywersji w formie szczegółowego sprawozdania z przeprowadzonej akcji odbicia więźniów autorstwa Floriana Marciniaka „J. Nowaka” i Stanisława Broniewskiego „Orszy”
Dokument stanowi uzupełnienie Meldunku i powstał po kilku dniach od odprawy przeprowadzonej po Akcji „Arsenał”. Autorami są Florian Marciniak i Stanisław Broniewski, do liczącego trzy strony dokumentu wklejono dwa odręcznie wykonane plany – jej przeprowadzenia i „Ustawienie do akcji godz. 17”. 

Naczelnik Szarych Szeregów wspominał o wystawieniu akcji już 23 marca 1943 roku, jednak została ona odwołana z powodu braku pozwolenia „Lipińskiego” [majora Jana Wojciecha Kiwerskiego], braku samochodu ewakuacyjnego i zorganizowanego punktu sanitarnego. Wszystkie te elementy przygotowano jednak na 26 marca. W raporcie opisano wyraźnie zadanie zdobycia więźniarki, likwidację niemieckiej obsługi, kierunki operacji poszczególnych sekcji, sprecyzowano potencjalne zagrożenia bezpieczeństwa uczestników oraz przebieg akcji w odstępach dziesięciominutowych od godziny 17.30 – momentu rozpoczęcia. Przebieg ulicznego starcia zbrojnego przedstawiono dokładnie na drugim szkicu, dziś już mało wyraźnym. Zestawiono straty poniesione po stronie atakujących i nieprzyjaciela, sprecyzowano zdobycie dwóch aut, dwóch pistoletów Walter, co nie zgadza się z informacją w poprzednim meldunku, i poinformowano o zniszczeniu ciężarówki. 

Wniosek proponowanych do odznaczeń i awansu autorstwa „J. Nowaka” [Floriana Marciniaka] z 4 kwietnia 1943 roku. 
Ostatni dokument składa się z dwóch części: pierwsza to „Proponowani do odznaczenia odznaczeniami bojowymi”, w którym wskazano w systemie kolumnowym siedmiu uczestników Akcji „Arsenał”. Byli to: „Kajman” [Tadeusz Zawadzki], „Glizda” [Maciej Aleksy Dawidowski], „Anoda” [Jan Rodowicz], „Tadzio II” [Tadeusz Krzyżewicz] (AF 13959), „Słoń” [Jerzy Gawin], „Maciek” [Sławomir Maciej Bittner] i „Kołczan” [Eugeniusz Kecher]. W kolejnej kolumnie przy każdym uczestniku zamieszczono sprecyzowany numer organizacyjny (kryptonim przydziału), złożony z symbolu dwuliterowego hufców: w czterech przypadkach jest to „CR”, czyli Hufiec Centrum; w dwóch – „PD”, czyli Hufiec Południe-Sad i jeden to przydział w komendzie GS – Grup Szturmowych Szarych Szeregów. Każdy z tych symboli dwuliterowych zaopatrzony jest w rozwinięcie numeryczne drużyny, zastępu w danym hufcu. Na przykład kryptonim organizacyjny CR-221 Jana Rodowicza „Anody” oznacza, że był szeregowym w 2 zastępie 2 drużyny Hufca Centrum. W następnym rzędzie określone zostały funkcje organizacyjne w hufcach Grup Szturmowych. Kolejna kolumna to funkcje bojowe, czyli pełnione podczas przeprowadzonej akcji. Następna kolumna to daty urodzenia uczestników oraz informacja o rannych i śmierci dwóch z nich w wyniku odniesionych ran. Dodatkowo Florian Marciniak wyróżnił w ramce maszynowej szczególne zasługi „Glizdy” w czasie akcji oraz podczas odwrotu. W drugiej części dokumentu, zatytułowanym „Proponowany do mianowania oficerem czasu wojny” wystawca wskazał „Orszę”, komendanta Chorągwi Warszawskiej, dowódcę Akcji pod Arsenałem i z datą urodzenia. Faktycznie był to awans na stopień podporucznika czasu wojny. Dokument zaopatrzony jest w bardzo rzadki podpis naczelnika Szarych Szeregów „J N.” – od pseudonimu „J. Nowak”. 3 maja 1943 roku rozkazem Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju generała Stefana Roweckiego „Grota” przyznano „Gliździe” Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari klasy V, pozostałym wyżej wymienionym uczestnikom akcji – Krzyże Walecznych.

Warto też wspomnieć o pamiątkach ofiarowanych przez rodziny i osoby blisko związane z uczestnikami Akcji pod Arsenałem. Przedmioty te towarzyszyły tym młodym ludziom w różnych etapach życia i działalności. Do takich należą artefakty związane z Maciejem Aleksym Dawidowskim, „Glizdą”, który w akcji pełnił funkcję dowódcy sekcji „Granaty” i pośmiertnie – jako pierwszy z harcerzy Szarych Szeregów – został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari klasy V, awansowano go też pośmiertnie na stopień podharcmistrza i sierżanta podchorążego. Wśród rzeczy tych znajduje się pierścień-obrączka z lilijką harcerską do wiązania chusty. Pamiątka ta wiąże się ze służbą Macieja Dawidowskiego w 23. Warszawskiej Drużynie Harcerzy im. Bolesława Chrobrego „Pomarańczarni” przy Gimnazjum i Liceum im. Stefana Batorego, która w okresie okupacji stanowiła symboliczną ciągłość jego służby harcerskiej w Szarych Szeregach. Pierścień był wykorzystywany w uroczystych kominkach i podczas przyrzeczeń harcerzy Grup Szturmowych. Podobną rolę spełniał pas harcerski – niemy świadek działalności „Alka” w Organizacji Małego Sabotażu „Wawer” oraz podczas kontaktów służbowych z Janem Bytnarem, członkiem komendy Hufca Mokotów Górny, komendantem Hufca Południe-Sad Grup Szturmowych Szarych Szeregów. Z działalnością konspiracyjną „Alka” wiąże się grzałka w kształcie piersiówki, która w okresie późnej jesieni i zimy 1942/1943 służyła „Alkowi” do ogrzewania rąk podczas działań w małym sabotażu oraz Wielkiej Dywersji. Pamiątki te przekazała w 1957 roku jego siostra Maria Dawidowska-Strzembosz „Jagoda”, harcerka Szarych Szeregów i sanitariuszka 2 kompanii „Rudy” Batalionu AK „Zośka”. 

Z Akcją pod Arsenałem związany był też Władysław Cieplak „Giewont”, który pełnił wówczas funkcję dowódcy ubezpieczenia. Jego osobiste pamiątki odnaleziono 10 lipca 1957 roku w skrytce podłogowej w mieszkaniu przy ulicy Kwiatowej 10 na Mokotowie – „Orsza” przekazał je do zbiorów Muzeum. Zachowała się kabura skórzana z zapięciem prawdopodobnie do rewolweru Mle 1892 Lebel produkcji francuskiej. „Giewont” używał jej podczas szkoleń i kursów z nauki o broni w Szarych Szeregach, tym bardziej, że w czerwcu 1942 roku ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy Piechoty Obwodu Śródmieście Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej. Kabura służyła mu zapewne podczas Akcji „Arsenał” oraz późniejszej dywersyjnej Akcji „Wilanów” 26 września 1943 roku. W skrytce zachowała się również klamra z lilijką harcerską wpisaną w litery ZHP na tle promieni oraz koła, symbolizującą kierunek działań zgodny z przyrzeczeniem i prawem harcerskim, pogodą ducha i oddziaływaniem na drugiego człowieka, a także symbolicznego kręgu harcerskiego. Klamra była elementem przedwojennego pasa harcerskiego, którą Cieplak traktował jako symboliczną łączność z Chorągwią Wielkopolską ZHP i kontynuacją służby w Szarych Szeregach w Warszawie. 

Zachowane dokumenty i pamiątki dotyczące Akcji „Arsenał” mają ponadczasowy wymiar, pokazują braterstwo, służbę i przyjaźń oraz poświęcenie w godzinie najwyższej próby. Reprezentują postawę moralną, w której odpowiedzialność i poświęcenie dla ojczyzny jest wartością nadrzędną. Pozostają one w zbiorowej pamięci Polaków. 

Tekst: Julian Borkowski 

Bibliografia:
Bohaterowie „Kamieni na szaniec” w świetle dokumentów, wstęp, opracowanie i wybór tekstów Tomasz Strzembosz, Warszawa 1996.
A. Borkiewicz-Celińska, Batalion „Zośka”, Warszawa 1990.
S. Broniewski, Akcja pod Arsenałem, Warszawa 1993.
B. Wachowicz, Rudy, Alek, Zośka. Gawęda o bohaterach „Kamieni na szaniec”, Warszawa 2007.
A. Zawadzka, J. Rossman, Tadeusz Zawadzki „Zośka”, Warszawa 1991.