Stępiński, Zygmunt (1908 - 1982) – architekt Warszawy XX wieku

Zygmunt Stępiński całą swoją karierę zawodową poświęcił Warszawie, jego liczne realizacje znacząco wpłynęły na ukształtowanie przestrzeni miasta w XX wieku i stanowią tło współczesnego życia stolicy.

Architekt urodził się w 1908 roku w Warszawie, w rodzinie od pokoleń związanej z miastem. Zdolności plastyczne z pewnością odziedziczył po ojcu jubilerze. Z rodzicami mieszkał przy Krakowskim Przedmieściu pod numerem 53 w kamienicy zwanej „Pod Matką Boską”. Być może to właśnie życie w otoczeniu historycznej architektury wpłynęło na wybór studiów na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Dyplom inżyniera architekta Zygmunt Stępiński otrzymał w 1933 roku. Wpływ wykształcenia w największym ośrodku II RP, który kształcił wtedy architektów, widać w całej pracy zawodowej Stępińskiego. Był modernistą i funkcjonalistą, jednak w projektach równie silnie akcentował ciągłość tradycji i miejsca, nie bojąc się łączenia nowoczesności z formami architektury XVIII-wiecznej – baroku i klasycyzmu. Był również doskonałym rysownikiem, na co z pewnością wpływ mieli wykładowcy tacy jak Zygmunt Kamiński (Stępiński był jego asystentem w Katedrze Rysunku Odręcznego w latach 1930–1934) czy Stanisław Noakowski. W powojennych projektach Stępińskiego czuć też ducha pracowni profesora Bohdana Pniewskiego, u którego pracował w latach 1937–1939.

Początek kariery zawodowej Zygmunta Stępińskiego przypadł na okres intensywnej rozbudowy Warszawy lat 30. XX wieku. W czasie niespełna sześciu lat – od zakończenia studiów do wybuchu II wojny światowej – architekt brał udział w licznych konkursach architektonicznych, w których otrzymał nagrody i wyróżnienia. Pracował jako asystent w Muzeum Przemysłu i Techniki oraz w kierownictwie Przebudowy Węzła Warszawskiego jako projektant w pracowni wnętrz Dworca Głównego w Warszawie. Za jego najważniejszy zrealizowany projekt z tamtego czasu należy uznać wnętrza Salonu Demonstracyjnego Elektrowni Warszawskiej przy ulicy Kredytowej róg Marszałkowskiej. Nowoczesne wnętrza reprodukowane w nowojorskim „The Architectural Review” zaprojektował wspólnie z architektami Jadwigą i Januszem Ostrowskimi. W tym samy zespole architekci zaprojektowali jeszcze wnętrza Klubu Pracowników Polskiego Radia przy ulicy Marszałkowskiej. Zresztą Stępiński wnętrza projektował dość często aż do końca kariery zawodowej. Był autorem szeregu wnętrz kawiarnianych (m.in. Baru „Dzidzijla”, kawiarni „Nowy Świat” oraz „Szwajcarskiej”), a także wyposażenia odbudowywanych po wojnie historycznych obiektów.

Lata 30. XX wieku naznaczyły dalszą karierę architekta również chorobą, z którą borykał się do końca życia. W latach 1930–1931 odbył obowiązkową służbę wojskową, ostatecznie uzyskał stopień podporucznika rezerwy. W roku 1934 podczas ćwiczeń wojskowych nabawił się zapalenia stawów, co spowodowało trwałe kalectwo. Problemy zdrowotne utrudniały Stępińskiemu pracę zawodową, a rozpoznawalnym elementem towarzyszącym mu na co dzień stała się laska (szczególnie w późniejszych latach życia).

Cały okres II wojny światowej Zygmunt Stępiński spędził w Warszawie. Pozostał w tym czasie aktywny jako wykładowca w legalnej Miejskiej Szkole Budowlanej oraz na tajnych kompletach Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, gdzie uczył rysunku odręcznego. Przejawem jego aktywności na polu projektowym był udział – wspólnie z Tadeuszem Miazkiem – w konspiracyjnym konkursie architektonicznym z 1942 roku na Typowy Dom Kultury w małym miasteczku (zdobył III nagrodę). Od roku 1940 uczestniczył w ruchu oporu, początkowo w ZWZ, a później jako oficer szkoleniowy ps. Plastyk w Armii Krajowej w zgrupowaniu „Krybar”.

Pierwsza dekada powojenna była dla Zygmunta Stępińskiego okresem wytężonej pracy przy odbudowie warszawskich zabytków. Powracając do stolicy w 1945 roku, jak większość architektów skierował kroki na ulicę Chocimską, do Biura Odbudowy Stolicy. Został zatrudniony w Wydziale Architektury Zabytkowej w Pracowni Urbanistyki Zabytkowej, a od 1 stycznia 1948 roku kierował Pracownią Rejonów Historycznych. To w BOS powstał projekt odbudowy ulicy Nowy Świat, którego współautorem był Stępiński. Zadecydowano o odtworzeniu ulicy z budynkami w formie klasycystycznej z usunięciem późniejszych naleciałości. Powstające budowle miały mieć w parterach funkcję handlową, zaś na piętrze mieszkania, zaś niektóre bardziej reprezentacyjne kamienice przeznaczono na siedziby instytucji. W ciągu ulicy architekt zaprojektował rekonstrukcję m.in. Kamienicy Bentkowskiego na siedzibę Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, Kamienicę Józefa Willerta (Nowy Świat 50) oraz Pałac Sanguszków (Nowy Świat 51). Uzupełnieniem historycznej zabudowy były dwa budynki na przeciwległych końcach ulicy – kamienica kawiarni „Nowy Świat” oraz budynek przeznaczony na Ośrodek Informacji w Warszawie (ostatecznie przeznaczony na Klub Międzynarodowej Prasy i Książki). Decyzja o sanacji przestrzeni – pozbyciu się oficyn kamienic otworzyła teren na zapleczu ulicy pod nowe inwestycje. Według projektu Stępińskiego zrealizowano dwa osiedla mieszkaniowe: Nowy Świat Zachód z główną osią w postaci ulicy Kubusia Puchatka oraz Nowy Świat Wschód rozplanowane wzdłuż ulicy Gałczyńskiego, oba stanowiły płynne przejście między rekonstruowanymi zabytkami i nowo budowanym otoczeniem

Wśród licznych projektów architekta związanych z odbudową zniszczonej stolicy należy wyróżnić koncepcję stworzenia pomnika Grobu Nieznanego Żołnierza. Do trzech zachowanych arkad architekt dobudował trzy kolejne od strony Ogrodu Saskiego i całość przykrył sklepieniem, pod którym znalazł się właściwy grób-pomnik. W ten sposób z ruiny powstała „trwała rzeźba architektoniczna, związana z historią Warszawy”[1] jak pisał o niej sam projektant.

Jednymi z najbardziej rozpoznawalnych projektów Zygmunta Stępińskiego z pewnością są Trasa W-Z oraz Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa, oba wykonane przez zespół czterech architektów, do którego należeli Zygmunt Stępińki, Józef Sigalin, Jan Knothe i Stanisław Jankowski. Obie realizacji na trwałe zmieniły układ przestrzenny Warszawy Trasa W-Z w rejonie staromiejskim tworząc 7 kilometrowy ciąg komunikacyjny z tunelem pod Placem Zamkowy oraz MDM poszerzając ulice Marszałkowską i wprowadzając zabudowę wielkomiejską w na nowo utworzonym Placu Konstytucji. W otoczeniu Trasy W-Z Zygmunt Stępiński zaprojektował jeszcze bardzo udaną imitację historycznej zabudowy małomiasteczkowej w postaci Osiedla Mariensztat.

W kolejnych latach architekt pracował w licznych państwowych biurach projektowych, m.in. w Miastoprojekcie Śródmieście, Biurze Gospodarki Komunalnej „Stolica”, a w latach 1960–1971 w Wojskowym Biurze Projektowym. W latach 1959–1971 Stępiński kierował Pracownią Urbanistyczną Śródmieście przy Dzielnicowej Radzie Narodowej odpowiedzialną za całościowe uporządkowanie centrum Warszawy. W ramach jej działalności powstał projekt zagospodarowania południowo-zachodniego narożnika Alej Jerozolimskich i Marszałkowskiej. Ostatecznie powstały tam trzy modernistyczne budynki Stępińskiego: Hotel Metropol, budynek dla Przedsiębiorstwa Państwowego Obsługa Ratalnej Sprzedaży (ORS) oraz najbardziej rozpoznawalny z tego czasu projekt – pawilon Cepelii. 

Obszarem niezwykle ważnym w twórczości Stępińskiego było Powiśle. Powiązane było to z jego fascynacją tematem skarpy warszawskiej jako fenomenu przestrzennego miasta i elementu nadającego mu indywidualny charakter. Przez całe życie Stępiński kontynuował jeszcze przedwojenną wizję ukształtowania alei na Skarpie i pod Skarpą jako osi komunikacyjnych na linii północ–południe. Wymiernym efektem jego prac było ukształtowanie i opracowanie architektoniczne Centralnego Parku Kultury, największego powojennego terenu zielonego miasta. W latach 60. i 70. XX wieku architekt zaprojektował również m.in. trzy osiedla mieszkaniowe na Powiślu: Radna, Solec, Ludna. Szczególnie to ostatnie odznaczało się przemyślaną koncepcją przestrzenną, funkcjonalną i architektoniczną, doskonale wchodząc w relacje z Centralnym Parkiem Kultury. Na Powiślu Stępiński zaprojektował hotel dla szwedzkich robotników firmy Skanska Cementgiuteriet budujących Hotel Forum. Ostatecznie Hotel Solec stał się hotelem turystycznym Orbisu. W Warszawie powstały jeszcze dwa reprezentacyjne hotele rządowe jego autorstwa – przy ulicy Belwederskiej dla Urzędu Rady Ministrów i Ministerstwa Obrony Narodowej. 

W bogatym dorobku zawodowym Zygmunta Stępińskiego znalazło się tylko kilka projektów obiektów poza stolicą. Wśród nich ważne miejsce zajmują ośrodki wypoczynkowe. Szczególnie dwa stanowiły wyjątkowe przykłady przemyślanej architektury modernistycznej doskonale wchodzącej w dialog z otoczeniem: „Dom Prasy” w Kazimierzu Dolnym (1960–1967) oraz Wojskowy Dom Wypoczynkowy „Przyjaźń” w Zakopanem (1969–1973).

Twórczość architektoniczną Zygmunta Stępińskiego charakteryzowało kompleksowe podejście do projektu obejmujące dostosowanie do charakteru miejsca, funkcjonalne rozplanowania, a także spójne stylistycznie i estetycznie opracowanie wnętrz i otoczenia budynku. Charakterystyczne dla budynków Stępińskiego było łączenie materiałów szlachetnych ze współczesnymi technologiami, a także współpraca z artystami plastykami przy wyposażaniu wnętrz, m.in. dekoracjach rzeźbiarskich i malarskich (mozaiki, malarstwo ścienne). Projekty Stępińskiego stanowią doskonały i oryginalny przykład relacji architektury modernistycznej z otaczającym krajobrazem.

Ostatnim zrealizowanym projektem architekta był kościół Matki Bożej Królowej Polski w Aninie. Nad wykończeniem jego wnętrz i otoczenia Stępiński pracował aż do śmierci. 

Architekt zmarł 17 sierpnia 1982 roku, a rodzina pochowała go na cmentarzu w Marysinie Wawerskim.

[1]Stępiński Z., Gawędy warszawskiego architekta, Warszawa 1984, s. 8.

Tekst: Ewa Perlińska-Kobierzyńska

Bibliografia:
S. Marzyński, Salon Demonstracyjny Elektrowni Miejskiej w Warszawie, „Arkady” 1937, nr 7, s. 362–372.
E. Perlińska-Kobierzyńska, „Na zapleczu Nowego Światu” między modernizmem a socrealizmem, [w:] Socrealizmy i modernizacje, red. A. Sumorok, T. Załuski, Łódź 2017, s. 75–98.
K. Rogalska, Przedwojenna twórczość Zygmunta Stępińskiego, [w:] Studia z architektury nowoczesnej, t. III, red. J. Kucharzewska, J. Malinowski, Toruń 2009, s. 167–183.
Z. Stępiński, Gawędy warszawskiego architekta, Warszawa 1984.
Z. Stępiński, Życiorys, Archiwum Państwowe w Warszawie, BOS, sygn. 1697, s. 6.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury