Spółdzielnia Pracy Rękodzieła Artystycznego ORNO

Spółdzielnia Pracy Rękodzieła Artystycznego ORNO działała w latach 1949–2003. Specjalizowała się w produkcji biżuterii. Twórcy ORNO konsekwentnie realizowali wizję artysty-rzemieślnika, a zarazem projektanta i wytwórcy wyrobu. Dość masywna, uproszczona forma ornowskich ozdób była postrzegana jako nowoczesna i zyskała grono admiratorów i naśladowców.

Spółdzielnia Pracy Rękodzieła Artystycznego ORNO założona w Warszawie w 1949 roku wyróżniała się na tle podobnych instytucji tego czasu. Była jedyną spośród spółdzielni zrzeszonych w Cepelii (Centrali Przemysłu Ludowego i Artystycznego), która od początku konsekwentnie realizowała wizję artysty-rzemieślnika, który był też jednocześnie projektantem i twórcą. Kierunek poszukiwań i rozwoju wytwórni dobrze ilustruje hasło „Sprząc artystę z rzemieślnikiem”, sformułowane przez Romualda Rochackiego, założyciela i kierownika artystycznego ORNO. Pracownicy spółdzielni szkolili się w zakresie znajomości materiału, technik metaloplastycznych, zasad projektowania, a także historii sztuki. Obowiązujący w spółdzielni etos rękodzieła pozwolił stworzyć zżyty, dumny z wykonywanej pracy zespół, a oryginalne podejście do projektowania zaowocowało niezwykłymi rezultatami artystycznymi.

Zgodnie z łacińskim znaczeniem słowa orno (zdobię), trzon produkcji spółdzielni stanowiła biżuteria artystyczna, głównie srebrna. Przez pół wieku w warsztatach spółdzielni powstały tysiące pierścieni, bransolet, naszyjników, wisiorów, klipsów, spinek do mankietów i drobnej galanterii, takiej jak klamry do włosów, puderniczki, perfumetki czy noże do papieru.

Wyroby ORNO to rękodzieło powstające w krótkich seriach, a praca ręczna sprawiła, że każdy przedmiot jest niepowtarzalny. Jednocześnie, zgodnie z ideą Romualda Rochackiego, wszyscy mogli być projektantami. Zgłaszane projekty były weryfikowane przez wewnętrzne komisje, które dbały o poziom artystyczny i spójność całej produkcji. Twórcy znakowali swoje prace – wybijali na nich puncę w formie wpisanego w kwadrat słowa ORNO. W latach 50. XX wieku dodatkowo używali gmerków, czyli indywidualnych znaków rzemieślników – zaprojektowanych graficznie monogramów.

Charakterystyczną cechą ornowskich wyrobów jest eksponowanie walorów tworzywa, czyli srebra. Służyło temu zastosowanie najprostszych technik złotniczych: wycinanie z blachy, formowanie z drutu, fakturowanie. Chcąc wrócić do tradycji rękodzieła, młodzi metaloplastycy z zapałem studiowali zabytkowe przykłady wyrobów rzemiosł związanych z obróbką metalu. Szkicowali dawne dzieła kowalskie: staromiejskie kraty, bramy, okucia. Inspirowali się także sztuką ludową, a w latach 60. – rzeźbą abstrakcyjną. Dość masywna, uproszczona forma ozdób postrzegana była jako nowoczesna i, zwłaszcza w latach 50. i 60. XX wieku, zyskała sobie grono admiratorów i naśladowców.

W ORNO sporadycznie używano kosztownych kamieni szlachetnych, częściej jednak sięgano po kamienie jubilerskie: minerały (agaty lub turkusy) albo materiały organiczne (koral czy bursztyn). Oprawiano również kamienie syntetyczne. Ten wybór wynikał z dostępności (a raczej niedostępności) towarów na rynku, a jednocześnie okazał się bardzo inspirujący.

Określona w latach 50. i 60. XX wieku estetyka ORNO była konsekwentnie realizowana do końca istnienia spółdzielni, chociaż w kolejnych dekadach ulegała ewolucji wynikającej ze zmian mody. Na wygląd wyrobów ORNO ogromny wpływ miały też osobowości i estetyczne preferencje trzech kierowników artystycznych. Z pierwszego pionierskiego okresu, gdy był nim Romuald Rochacki, pochodzą projekty biżuterii tworzone przez początkujących złotników, silnie inspirowane kowalstwem. Adam Jabłoński, który kierował produkcją spółdzielni w latach 60., cenił formy syntetyczne, odwołujące się do tradycji geometrycznej secesji i art déco. W kolejnej dekadzie, pod wpływem Adama Myjaka, biżuteria ORNO przybrała kształty przestrzenne, organiczne, asymetryczne, często ażurowe.

Wyraziste, wyrafinowane w swej prostocie wyroby spółdzielni ORNO szybko zostały dostrzeżone. Kobiety potrafiły docenić urodę srebra i pełną inwencji kompozycję biżuterii, mimo że duże srebrne ozdoby były dość kosztowne. Klientkami były głównie przedstawicielki inteligencji, które mijały usytuowane w śródmieściu sklepy ORNO w drodze do pracy w urzędach czy na uczelniach. Ornowska biżuteria pasowała do ich zimowych kostiumów i dzianin. W latach 70. zyskała też uznanie wielbicielek stylu etno. Pracownicy ORNO wspominają wizyty wielu popularnych aktorek, piosenkarek i telewizyjnych prezenterek. Do grona miłośników ORNO należała m.in. autorka kryminałów Joanna Chmielewska.

W warsztatach ORNO powstało wiele przedmiotów sakralnych, np. monstrancji i kielichów mszalnych. Adam Jabłoński jest autorem monumentalnych drzwi do Archikatedry św. Jana w Warszawie oraz antependium i nastawy ołtarzowej w tej świątyni. W ORNO zaprojektowano i wykonano bardzo wiele insygniów władz miejskich i uczelnianych (w latach 50. i 60. autorem projektów był głównie Adam Jabłoński). W stałej ofercie spółdzielni były także rozmaite wyroby pamiątkarskie – suweniry warszawskie, krakowskie czy gdańskie, a także okolicznościowe, np. upamiętniające rocznicę urodzin Mikołaja Kopernika.

Pierwszą siedzibą spółdzielni był pokój wynajęty w mieszkaniu przy ulicy Marszałkowskiej 17/20. W roku 1951 ornowcy przenieśli się do wyremontowanego własnym sumptem większego lokalu przy ulicy Bagno 5. W latach 1954–1956 działał pierwszy sklep i punkt usługowy ORNO w Alejach Jerozolimskich. W roku 1959 otwarto sklep spółdzielczy i punkt usługowy przy ulicy Nowy Świat 52, jego wnętrza zaprojektował Adam Jabłoński. Wkrótce, w 1961 roku powstał salon wystawowy ORNO przy Marszałkowskiej 83. Od roku 1963 spółdzielnia działała też w nowo wybudowanym lokalu przy ulicy Wspólnej 63, do którego przeniosły się biura oraz pracownie jubilerskie. W kolejnych latach powstawały lokale ORNO. Od końca lat 60. działały pracownie przy ulicy Skierniewickiej 12. W roku 1972 przy Świętojańskiej 13 oddano do użytku sklep ORNO wraz z pracownią, a w 1977 roku otworzono sklep i pracownię jubilerską przy Puławskiej 10/12. W latach 90. XX wieku, w okresie transformacji ustrojowej, spółdzielnia stopniowo podupadała. W roku 1998 ORNO przekształcono w spółkę z o.o. W roku 2003 firma została zlikwidowana: wyprzedano biżuterię, zamknięto wzorcownię, zniszczono znaczną część archiwaliów.

Tekst: Agnieszka Dąbrowska

Bibliografia
A. Dąbrowska, M. Siwińska, A. Wiszniewska, Spółdzielnia Orno. Biżuteria, Warszawa 2019.
A. Dąbrowska, M. Siwińska, A. Wiszniewska, Srebrna łyżeczka. Na marginesie prac nad wystawą Spółdzielnia ORNO. Biżuteria w Muzeum Warszawy, „Almanach Warszawy” 2019, t. XIII, s. 303–319.
A. Kasprzak-Miler, Polska biżuteria artystyczna z lat 1945–1950: ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, Warszawa 1999.
M. Myśliński, Geneza wzornictwa i początki produkcji srebrnej biżuterii i galanterii w Spółdzielni Przemysłu Ludowego i Artystycznego ORNO w Warszawie (1949–1954), [w:] „Techne. Seria nowa”, nr 11/2023, s. 145–172. 145-172_Myslinski.pdf [dostęp 22.11.2024]
M. Myśliński, Biżuterii polskiej czas przeszły dokonany. Wystawa Spółdzielnia ORNO. Biżuteria. Muzeum Warszawy, 17 maja–18 sierpnia 2019, „Almanach Warszawy” 2019, t. XIII, s. 387–392.
M. Myśliński, Wielka Księga warszawskiej Spółdzielni Pracy Przemysłu Artystycznego „ORNO” – introligatorskie dzieło złotników amatorów, [w:] Zbiory polskie. Polish Collections (Tegumentologia Polska, III), red. Arkadiusz Wagner, Toruń 2021, s. 433–446.
K. Paciorek-Rudkowska, ORNO – życiowa pasja Romualda Rochackiego, „Polski Jubiler” 2000, nr 2 (11), s. 10–11.
M. Synkowski, „ORNO” – rzemieślnicza spółdzielnia metaloplastyczna, „Przemysł Ludowy i Artystyczny” 1956, nr 1, s. 35–44.
R. Gmurczyk, Organizacja cepeliowska w latach 1949–2014. Fakty i ludzie, Warszawa 2014.
A. Wiszniewska, Biżuteria artystyczna w Polsce w świetle przemian politycznych, gospodarczych i społecznych od 1945 do czasów obecnych, Anna Wiszniewska (legnica.eu) [dostęp 22.08.2024]
A. Wiszniewska, Spółdzielnie artystyczne i ich rola w rozwoju współczesnej biżuterii, Wiszniewska_Anna1.pdf (legnica.eu) [dostęp 22.08.2024]