Piwarski, Jan Feliks (1794-1859) – grafik, malarz, pedagog, muzealnik

Jan Feliks Piwarski przez całe życie starał się służyć sprawie narodowej i dobru publicznemu. W czasach niewoli propagował ideę tworzenia sztuki narodowej, kształcił pokolenia polskich artystów w duchu miłości do rodzinnego kraju, chronił i upowszechniał narodową spuściznę kulturową. Trudno przecenić jego rolę w kształtowaniu życia artystycznego w Warszawie pierwszej połowy XIX wieku.

Artysta urodził się w 1794 roku we Włostowicach koło Puław, ale większość życia spędził w Warszawie. Jego rodzina była związana z dworem Czartoryskich w Puławach. Rysunku uczył się u Józefa Richtera w Puławach (przed 1811), technik graficznych u Adama von Bartscha z Cesarskiego Gabinetu Rycin w Wiedniu (1819), ale regularnych studiów artystycznych nie odbył. Do Warszawy przyjechał w 1816 roku i rozpoczynał pracę jako urzędnik. W roku 1818 został zatrudniony w Bibliotece Publicznej i Gabinecie Rycin nowopowstałego Uniwersytetu Warszawskiego. Po rocznych studiach w Wiedniu z zakresu grafiki i historii sztuki otrzymał stanowisko kustosza Gabinetu Rycin. Uważa się go za pierwszego polskiego muzeologa, który w nowoczesny sposób uporządkował i opracowywał powierzony mu cenny zbiór grafik – chronologicznie, według szkół. Obowiązki kustosza pełnił do czasu skonfiskowania i wywiezienia zbioru do Petersburga w ramach popowstaniowych represji (1832). Sporządzony przez niego raport ze spisem ułatwił rewindykację zbioru do Polski w 1922 roku. Dziś zbiór znajduje się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie.

Piwiarski pisał do prasy recenzje z wystaw, artykuły o artystach i sztuce litograficznej, opublikował pierwszy w Polsce zarys historii grafiki europejskiej z wyodrębnieniem polskiej szkoły narodowej (1822). W latach 1821–1845 uczestniczył w Wystawach Sztuk Pięknych, gdzie prezentował prace graficzne i rysunkowe, za które otrzymywał nagrody (np. prace upamiętniające obchody żałobne po śmierci Aleksandra I).

Artysta był też zasłużonym pedagogiem, który zyskał ogromny szacunek młodzieży. Od 1826 roku przez ponad 30 lat prowadził działalność pedagogiczną w warszawskich gimnazjach, szkołach prywatnych i własnej pracowni. Uczył rysunku, kompozycji i malarstwa krajobrazowego. Udzielał także porad w zakresie grafiki. Należał do głównych inicjatorów powołania w 1844 roku Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie, w której wykładał przez cztery lata. Jako pierwszy w polskim szkolnictwie artystycznym wprowadził studia plenerowe. Organizował piesze wędrówki w okolice Warszawy oraz dalsze wyprawy po kraju, podczas których uczniowie wykonywali szkice i notatki malarskie lokalnego krajobrazu, zabytków i ludzi.

Ucząc młodych artystów uważnej obserwacji natury, wpłynął na ukształtowanie się realizmu w środowisku warszawskim. Jego wychowankami byli m.in. Wojciech Gerson, Franciszek Kostrzewski, Henryk Pillati, Józef Simmler i Józef Szermentowski. Piwarski opracował pierwszy w Polsce ilustrowany podręcznik do nauki rysunku (Wzory i nauka rysunku, 1840–1841), który używało kilka pokoleń studentów. Przez całe życie reprezentował postawę obywatelskiego zaangażowania, miał głębokie poczucie misji społecznej oraz wiarę w możliwość wychowania przez sztukę.

Piwarski jako artysta to przede wszystkim ceniony grafik i rysownik. Chociaż posługiwał się różnymi technikami graficznymi (znanych jest ponad 20 jego miedziorytów, akwafort i akwatint), to najchętniej stosował litografię. Był jednym z pionierów i propagatorów tej techniki w Polsce. Od roku 1818 współpracował z pierwszymi pracowniami litograficznymi w Warszawie – Jana Siestrzyńskiego w Instytucie Głuchoniemych i Aleksandra Chodkiewicza.

Od lat 30. XIX wieku był współpracownikiem zakładu Banku Polskiego, gdzie pomagał Sewerynowi Oleszczyńskiemu w opracowaniu i wdrożeniu nowej metody litograficznej – cynkografii, w której kosztowny importowany kamień litograficzny zastąpiono znacznie tańszą krajową płytą z cynku. Pod koniec życia wniósł również znaczący wkład w rozwój warszawskiego drzeworytu ilustracyjnego. Kiedy w 1859 roku został kierownikiem artystycznym w nowopowstałym „Tygodniku Ilustrowanym”, zorganizował od podstaw drzeworytnię czasopisma, co umożliwiło wykształcenie rodzimych drzeworytników i uniezależnianie się od zagranicznych ilustratorów.

Jego najciekawsze i najbardziej znane prace graficzne to dwa albumy wykonane w technice cynkografii: Album cynkograficzno-rysunkowe warszawskie w dwunastu obrazach (1841) i Kram malowniczy warszawski czyli obrazy miejscowe z ubiegłych czasów (1855–1859). Prezentują one sceny rodzajowe z życia Warszawy oraz charakterystyczne typy: chłopów przyjeżdzających do miasta, kupców, ulicznych handlarzy, rzemieślników, Żydów, warszawskich mieszczan starej daty.

Piwiarski był autorem licznych portretów. Opracował 16 wizerunków artystów do Słownika malarzów polskich Edwarda Rastawieckiego (1850–1857) oraz nieukończony cykl portretów władców polskich według obrazów Marcella Bacciarellego z Zamku Królewskiego (z 23 zaplanowanych ukazało się 9). Artysta wykonywał ilustracje do książek i publikacji, przygotowywał rysunki do rycin innych artystów. Szczególne znaczenie miała jego wieloletnia współpraca z Fryderykiem Krzysztofem Dietrichem. Jej owocem są m.in. cykle graficzne wykonane w technice akwaforty połączonej z akwatintą: Wnętrze Zbrojowni Warszawskiej w IV farbnych tablicach (1829), Powstanie (1831) – 6 plansz ukazujących w sposób reporterski wybuch powstania listopadowego w Warszawie, Ubiory Wojska Polskiego z roku 1831 (1831) – 30 barwnych plansz prezentujących umundurowanie formacji wojskowych z okresu powstania. 

Największą część twórczości Piwarskiego stanowią rysunki charakteryzujące się swobodną, lekką kreską, nieskrępowaną wymogami technik graficznych. Najlepiej widać to w szkicach pejzażowych oraz realistycznych studiach roślin i drzew, które wykonywał podczas plenerowych studiów w różnych zakątkach Królestwa Polskiego. Dużą grupę rysunków stanowią sceny rodzajowe z warszawskich ulic, prowincjonalnych karczm, jarmarków lub odpustów oraz studia portretowe charakterystycznych typów miejskich i ludowych. Ważne miejsce zajmowały także widoki z obiektami zabytkowymi z jego rodzinnych stron (Puławy, Kazimierz) oraz Warszawy i jej okolic.

Piwarski najrzadziej zajmował się malarstwem olejnym, które wymagało dużego nakładu pracy. Znanych jest tylko około 10 prac olejnych utrzymanych w duchu biedermeieru. Są to portrety, postacie chłopskie, sceny rodzajowe i pejzaże. Spośród nich wyróżniają się dwa obrazy z życia polskiej prowincji: Targ w Opatowie (1845) oraz Karczma „Ostatni Grosz” (ok. 1845). Pierwszy to widok targu z tłumem mieszkańców i przyjezdnych chłopów na tle zabytkowej architektury Opatowa, drugi – leśny pejzaż z chłopami przy karczmie.

Artysta znany jest przede wszystkim jako twórca scen rodzajowych z życia codziennego wsi i miast. Pokazywał wiejski i miejski folklor – sceny, które są dziś nieocenionym źródłem ikonograficznym do badań historycznych i etnograficznych. Dużo uwagi poświęcił warszawskiej ulicy i charakterystycznym dla niej typom domokrążnych handlarzy, żebraków, rzemieślników. Na podjęcie tej tematyki z pewnością wpłynęła twórczość Jana Piotra Norblina i jego ucznia Michała Płońskiego, z którą zapoznał się w młodości w Puławach. Bardzo istotne były również inspiracje ideowe płynące z rozwijającego w pierwszej połowie XIX wieku historyzmu i romantyzmu – kultu rodzimej przeszłości, zainteresowania historią i kulturą własnego kraju. W Polsce pozbawionej suwerennego bytu państwowego hasła zachowania tożsamości narodowej przez kultywowanie narodowych pamiątek i tradycji miało znaczenie szczególne. Piwarski głęboko wierzył w konieczność tworzenia sztuki narodowej, zakorzenionej w rodzimym krajobrazie oraz kulturze, złożonej nie tylko z tradycji szlacheckiej, lecz także ludowej. Artysta ukazywał lud jeszcze w sposób wyidealizowany – podkreślał urodę strojów i bogactwo zwyczajów, nie zaś ciężką pracę czy biedę. Sceny rodzajowe i typy charakterystyczne traktował jako dokument życia, który należy utrwalić i zachować dla przyszłych pokoleń. Z tych samych patriotycznych pobudek wynikało zainteresowanie artysty architektonicznymi zabytkami przeszłości, pięknem rodzimej przyrody i krajobrazu oraz wizerunkami polskich królów, artystów i znanych osobistości. Tematykę narodową wykorzystywał nawet przy projektowaniu do gry. Techniki graficzne uważał za najlepszy sposób popularyzacji podejmowanych tematów.

Piwarski nie odebrał gruntownego wykształcenia artystycznego. Chociaż przez całe życie doskonalił warsztat, w jego twórczości widać pewne cechy amatorstwa: nie zawsze poprawną perspektywę, nadmierną drobiazgowość, brak lekkości w przedstawianiu postaci ludzkich, które bywają przysadziste. Świadomy swych ograniczeń rzadko wykorzystywał technikę olejną i unikał dużych kompozycji. Najmocniejszą stroną jego twórczości był rysunek, w którym wypowiadał się najbardziej swobodnie. Mimo tych mankamentów stworzył spójną wizję fragmentu ówczesnej rzeczywistości w duchu biedermeieru, pokazującego świat uładzony i nieco wyidealizowany. Twórczość Piwarskiego oraz jego działalność pedagogiczna wpłynęły na ukształtowanie się dojrzałego realizmu następnego pokolenia artystów warszawskich. 

Tekst: Jacek Bochiński

Bibliografia:
J. Białynicka-Birula, Piwarski Jan Feliks, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. VII, red. U. Makowska, Warszawa 2003, s. 247–256. 
J. Czerzniewska, J. Talbierska, Jan Feliks Piwarski (1794–1859). Pierwszy kustosz Gabinetu Rycin Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego. W 150. rocznicę śmierci, Warszawa 2009. 
I. Jakimowicz, Pięć wieków grafiki polskiej, Warszawa 1997, s. 68–72, 408.
A. Ryszkiewicz, Jan Feliks Piwarski, Wrocław 1950.