Nasz Dom (1919–1944) – zakład wychowawczy dla dzieci

„Nasz Dom” zorganizowany został jesienią 1919 roku przez Wydział Opieki nad Dzieckiem przy Centralnej Komisji Związków Zawodowych. Jego pierwsza siedziba (wynajmowana) mieściła się w Pruszkowie, w skromnym dwupiętrowym budynku przy ulicy Cedrowej 12 (dziś: Obrońców Pokoju 14). Przeznaczony był dla 50–60 dzieci pochodzących z klasy robotniczej (polskich, głównie sierot i półsierot), w wieku, w którym uczęszczano do szkoły powszechnej: od 6–7 lat do 14–15. W pierwotnym założeniu podopieczni mieli być kierowani do placówki z rekomendacji klasowych związków zawodowych. W praktyce nabór „klasowy” – Dom miał przyjmować dzieci aktywistów i „funkcjonariuszów związkowych”, a także więźniów politycznych – nie był ściśle realizowany; do instytucji trafiały po prostu dzieci nędzy warszawskiej i podwarszawskiej. Utrzymywany był głównie ze środków swego zaplecza środowiskowego i dotacji magistrackich, borykał się początkowo z poważnymi trudnościami materialnymi, mimo powołania w 1921 roku własnego organu prowadzącego, czyli Towarzystwa „Nasz Dom”. 

Od początku zakładem kierowała Maria Falska, współpracująca blisko z Januszem Korczakiem (Henrykiem Goldszmitem, członkiem Rady Pedagogicznej). Nasz Dom wyróżniał się programem wychowawczym nawiązującym do kilkuletnich już wówczas doświadczeń warszawskiego Domu Sierot z Krochmalnej 92. Podobnie jak żydowska placówka, działał jako demokratyczna społeczność, z nielicznym personelem, ale za to rozbudowanym systemem wewnętrznych instytucji, takich jak sąd dziecięcy, rada samorządowa, opieka międzyrówieśnicza, dyżury, gazetka czy kasa oszczędnościowo-pożyczkowa. Ze świadomością nowatorstwa stosowanych rozwiązań, wspierających zarówno indywidualny rozwój wychowanków, jak i budowanie wspólnotowych więzi, systematycznie gromadzono szczegółową dokumentację działalności – „materiał psychologiczny, socjologiczny, etnograficzny i lingwistyczny”. (Niestety, oryginały w większości nie przetrwały II wojny). 
Po nieudanych próbach znalezienia lepszego lokum, a przede wszystkim stabilizacji w oparciu o środowiska związkowe i spółdzielcze, perspektywy zasadniczej poprawy otworzyły się dopiero w połowie lat 20., wraz z objęciem Naszego Domu i Towarzystwa „Nasz Dom” protektoratem przez Aleksandrę Piłsudską. Latem 1928 roku zakład przeniósł się do nowoczesnego budynku zaprojektowanego przez Zygmunta Tarasina na Polach Bielańskich, czyli na północne obrzeża stolicy (później nadano mu adres przy Placu Konfederacji; dziś: Aleja Zjednoczenia 34; obiekt wpisany do rejestru zabytków w 2008 roku). 

Własna siedziba, z rozległym terenem, zabezpieczona sytuacja materialna i społeczna rozpoznawalność instytucji – odwiedzanej i prezentowanej jako modelowa – otworzyły nowe możliwości rozwojowe. W nowej lokalizacji Nasz Dom mógł przyjąć ok. 70 dzieci w wieku szkoły powszechnej, 20 w wieku przedszkolnym – i był na to gotowy. W zakładzie, prócz powiększonego domu dziecka, uruchomiono bursę (do 30 miejsc) – dla młodych ludzi gotowych łączyć naukę w różnych zewnętrznych seminariach czy uczelniach z praktyką wychowawczą pod kierunkiem Falskiej i Korczaka. 

W latach 1932–1934 działała także ucząca metodą projektową, eksperymentalna szkoła początkowa, której otwarcie zainicjował Korczak. 

Jego regularna, tak aktywna od 1919 roku, współpraca osłabła w połowie lat 30., co zbiegło się z istotnymi zmianami w programie działalności zakładu. Wraz ze swoim zapleczem, Towarzystwem „Nasz Dom”, Maria Falska zaczęła stopniowo przekształcać placówkę – z autonomicznej (zamkniętej) w środowiskową, otwartą na potrzeby dzielnic, z ogólnodostępnym przedszkolem, świetlicą i biblioteką czy półkoloniami. Bursa zaś przyjmować miała głównie młodzież wiejską lub związaną z ruchem spółdzielczym.

Wojenne lata 1939–1944, do przymusowego wysiedlenia przez Niemców po upadku powstania warszawskiego, Nasz Dom przetrwał, dzieląc losy mieszkańców stolicy. Dwukrotnie w jego siedzibie – w czasie wrześniowej obrony miasta i podczas powstania – działały szpitale polowe; wśród wychowanków przetrwała spora grupka dzieci żydowskich; starsza młodzież (też harcerska) zaangażowana była w AK-owską konspirację i wzięła udział w powstańczych walkach. Do osobowych strat wojennych – w represjach okupanta, obozach, ruchu oporu – należy nagła śmierci Falskiej, która zmarła 7 września 1944 roku. 

Ocalony budynek, zajęty w styczniu 1945 roku przez wojsko polskie, wkrótce zwrócony został placówce wychowawczej. W zmienionych warunkach – w PRL oraz po przełomie 1989 roku w III RP – działa ona właściwie nieprzerwanie do dzisiaj, choć pod różnymi nazwami: m.in. jako Ośrodek Wychowawczy Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, Dom Młodzieży im. Feliksa Dzierżyńskiego, Państwowy Dom Dziecka nr 1 i wreszcie, od lat, jako Dom Dziecka nr 1 „Nasz Dom” im. Maryny Falskiej (dziś w pod tym samym adresem działają głównie inne instytucje pomocy społecznej, a sam Dom ma niewielu już stałych wychowanków). Historyczna tradycja i pamięć miejsca są ciągle żywe.

Tekst: Marta Ciesielska

Bibliografia: 
Dokumentacja Naszego Domu, w: Myśl pedagogiczna Janusza Korczaka, wybór M. Falkowska, oprac. M. Falkowska, M. Kopczyńska-Ciesielska, Warszawa 1983.
J. Korczak, Waga co tydzień. „Wychowawca” 1932, nr 2, w: tenże, Dzieła: Teoria a praktyka. Artykuły pedagogiczne (1919-1939), t. XIII, red. H. Kirchner, oprac. E. Cichy, I. Szybiak, M. Ciesielska, Warszawa 2017.
J. Korczak i A. Poznańska, Plebiscyty życzliwości i niechęci. „Polskie Archiwum Psychologii” 1933/34, nr 3, w: tamże.
M. Falska, Nasz Dom – „zrozumieć, porozumieć się, poznać”, t. 1, oprac. M. Ciesielska, B. Puszkin, Warszawa 2007.
Nasz Dom – „zrozumieć, porozumieć się, poznać”, t. 2, oprac. M. Ciesielska, B. Puszkin, Warszawa 2009.
Nasz Dom 1919–1989. Kronika, listy, wspomnienia, fotografie, oprac. Z. Kowalska, Z. Bobrowski, T. Skudniewska, Warszawa 1989.
Nasz Dom 1919–2019. Pedagogiki społeczne, miasto i dzieciństwo w praktyce Naszego Domu, red. M. Gołąb, Z. Sękowska, Warszawa 2019.