Dahlberg, Erik Jönsson (1625–1703) – szwedzki oficer, inżynier, polityk, rysownik, grafik i kartograf

Na warszawskim Kole znaleźć można uliczkę, w której nazwie utrwalona została postać Erika Dahlberga. To rzadki przypadek, by nazwie miejskiej patronował najeźdźca, okupant. A przecież właśnie najeźdźcą był ów oficer przemierzający ziemie Rzeczypospolitej u boku króla Karola X Gustawa, pustoszącego kraj w czasie potopu szwedzkiego. Czy to przypadek, przeoczenie, niewiedza?

Erik Jönsson Dahlberg (podpisujący się też jako Dahlbergh), urodził się 10 października 1625 roku w Sztokholmie. Był synem Jönsa Erikssona Dahlberga, ziemianina, starosty Västmanlad, Dalarn i Värmland oraz Doroty Matsdotter, również ziemianki. Gdy w wieku czterech lat stracił ojca, matka wraz Erikiem i dwójką jego rodzeństwa osiedliła się w rodzinnym Västmanladzie. Tam jako pięciolatek został posłany na naukę do Johanesa Simteliusa, pastora miejscowej parafii. Trudna sytuacja finansowa samotnej matki wymuszała częste zmiany miejsca zamieszkania, co sprawiało, że Erik podejmował naukę w kilku miejscach – w szkole diecezjalnej, w szkołach w Västerås, Uppsali, Norrköping oraz Soderköping. Po wczesnej śmierci matki dziesięcioletnim Erikiem zaopiekował się wuj, Erika Svanfelta, urzędnik skarbowy. Za sprawą wuja Dahlberg od 1638 do 1640 roku uczęszczał do szkoły rachunkowej w Hamburgu.

Karierę zawodową rozpoczął w Szczecinie u Gerdta Rehnskölda, generalnego kwatermistrza na szwedzkim wówczas Pomorzu. W wieku 20 lat awansował tam na funkcję pisarza skarbowego. Po dwóch kolejnych latach Rehnsköld wysłał go na nauki i służbę do płk. Konrada Mardefeldta, komendanta twierdzy Demmin (dziś w Niemczech, Maklemburgia – Pomorze Przednie). Tam Dahlberg został oficerem, zdobywając wiedzę i umiejętności w zakresie prac fortyfikacyjnych. Tam też opracował pierwsze swoje plany miast, umocnień i twierdz. 

W 1648 roku, po roku pobytu w Demmin, Dahlberg został skierowany do Frankfurtu nad Menem jako szwedzki delegat do spraw przyspieszenia wypłaty kontrybucji, którą na mocy postanowień pokoju westfalskiego kończącego wojnę trzydziestoletnią (1618–1648) Rzesza Niemiecka miała wypłacić Szwecji. Obok wypełniania zadań służby państwowej spędzał we Frankfurcie czas na zgłębianiu wiedzy z zakresu matematyki, perspektywy, rysunku odręcznego, budownictwa obronnego oraz języków obcych. Poznał tam znanych szwajcarskich miedziorytników i wydawców – Merianów. Mateusz Merian starszy (1593–1650), prowadzący zakład miedziorytniczy, znany jest głównie z wydawanych map, m.in. słynnego Theatrum Europeanum wydawanego w latach 1641–1688. Jego syn, również Mateusz Merian (1621–1687), sztycharz i malarz, spadkobierca wydawnictwa ojca, współpracował z Dahlbergiem jako rysownikiem podczas prac nad wydanym w 1652 dziełem Topographia Electoratus Brandeburgici et Ducatus Pomeraniae. 

W 1654 roku Dahlberg uzyskał zwolnienie ze służby finansowej. Pozwoliło mu to na odbycie dwóch podróży do Włoch, których celem była kontynuacja studiów artystycznych. Czas pierwszej spędził w Wenecji, Rzymie i Neapolu. Drugą odbył jako guwerner synów barona Kronstirena, łącząc w Rzymie obowiązki nauczyciela i wychowawcy ze studiami nad sztuką antyku. Pobytu tego jednak nie dokończył. Latem 1656 roku na wezwanie feldmarszałka Arvida Wittenberga i płk. Konrada Mardefelta stawił się w Polsce na służbę przy Karolu X Gustawie. Rozpoczął ją, gdy 16 lipca 1656 roku – mimo licznych przygód – dotarł do obozu wojskowego pod Warszawą. Kilka dni później uczestniczył w trzydniowej bitwie warszawskiej. Aż do końca wojny z Rzeczpospolitą Dahlberg towarzyszył armii szwedzkiej, początkowo (od września 1656 roku) w randze porucznika (czyli zastępcy) generalnego kwatermistrza, potem generalnego adiutanta. Do jego zadań należało m.in. rozpoznanie terenowe, składanie meldunków i szkiców dotyczących umocnień, twierdz i obozów. Szczególnie zasłużył się przy zdobywaniu Brześcia Litewskiego w maju 1657 roku. Dwukrotnie znalazł się z armią szwedzką pod Warszawą: od 16 do 30 lipca stacjonował na prawym brzegu, od 30 lipca do 12 sierpnia 1656 roku na lewym brzegu (nie wiemy, czy był w samym mieście) oraz od 17 do 23 czerwca 1657 roku. Zapewne z którymś z tych pobytów należy wiązać powstanie planu miasta (Urbs Warsavia, Sedes Regum Poloniæ ordinaria eo statu repræsentata quo a S.R.M. Sueciæ d[ie]. 30. Aug[usti]. An.o 1655 occupabatur [Miasto Warszawa, siedziba Królów Polski faktycznie w takim stanie pokazana, w jakim przez Święty Królewski Majestat Szwecji dnia 30 sierpnia 1655 roku była zajęta], w Kolekcjach Muzeum Warszawy: MHW 138, MHW 588/S, MHW 15129/13, MHW 20105) a z pobytem na prawym brzegu powstanie panoramy miasta (w Kolekcjach Muzeum Warszawy: MHW 29199, MHW 15513, MHW 24552) oraz trzech widoków bitwy warszawskiej.

Po zakończeniu działań wojennych na terenie Rzeczypospolitej uczestniczył w tzw. pierwszej wojnie duńskiej. W tym czasie został mianowany generalnym kwatermistrzem. Szczególnie wsławił się w styczniu 1658 roku podczas słynnej brawurowej przeprawy po lodzie przez zamarznięty Mały i Wielki Bełt.

Po śmierci Karola X Gustawa w 1660 roku został awansowany na pułkownika lejtnanta w södermalandzkim regimencie piechoty, zachowując jednocześnie stanowisko generalnego kwatermistrza. W listopadzie 1660 roku uzyskał tytuł szlachecki. Rok 1661 przyniósł mu przywilej wydawniczy. W 1666 roku ożenił się z Marią Drakenheilm, córką bogatego zarządcy ceł. Osiedlił się w prowincji Södermanland (region położony na południowy zachód od Sztokholmu), gdzie kontynuował pracę nad rysunkami i ich przygotowaniem do wydania, uzyskując w 1667 roku zapewnienie o ich wydaniu na koszt państwa. W latach 1667–1668 podczas pobytu w Holandii i Francji studiował architekturę miast, umocnień, ogrodów, zamków i kościołów. We Francji praktykował wówczas jako rysownik ornamentów u miedziorytnika Jana Lepautre’a. U francuskich miedziorytów zlecił wykonanie sztychów na podstawie części swych prac. 

W 1668 roku został mianowany komendantem twierdzy Malmö, co spowolniło jego pracę nad rysunkami. W roku 1674 uzyskał awans na pułkownika inżyniera fortyfikacji, a w konsekwencji został głównym kwatermistrzem armii szwedzkiej. W kolejnej wojnie z Danią Dahlberg osiągnął duże sukcesy militarne, zwłaszcza podczas bitew pod Halmstad (nad cieśniną Kattegat) w lipcu 1676 roku i Lund (nieopodal Malmö) w grudniu 1676.

W 1680 roku zmarła Maria, żona Dahlberga. Po jej śmierci przeniósł się z dziećmi do Ströppsta w Turinge w prowincji Södermanland, gdzie zajął się projektowaniem budowli sakralnych i świeckich, rysunkiem artystycznym oraz budownictwem. Nadzorował też prace fortyfikacyjne w różnych częściach kraju, wznosząc lub modernizując twierdze m.in. w Göteborgu, Malmö, Kalmarze, Narwie, Rewel, Rydze i Karlskronie. Odrzucił przy tym propozycje prowadzenia prac fortyfikacyjnych na służbie władców angielskich i duńskich.

W 1687 roku uzyskał tytuł barona, mianowano go też generał-majorem oraz wojewodą okręgu Jönköping. W 1692 roku został mianowany generałem artylerii, zaś w 1693 – radcą królewskim, feldmarszałkiem, później gubernatorem Bremy i Verden (szwedzkie posiadłości w Niemczech). Rok 1693 przyniósł Dahlbergowi tytuł hrabiowski. W 1696 roku objął urząd gubernatora Inflant. W 1700 roku, podczas wojny północnej, kierował obroną Rygi przed wojskami Augusta II. W 1701 roku skierował do Karola XII Gustawa prośbę o zwolnienie z tego stanowiska. W tym samym roku dowodził jeszcze skutecznym odbiciem Dünamünde (inaczej: Dyjament, Dynamunt, Dynemunt, Daugavgrīva, twierdza u ujścia Dźwiny nieopodal Rygi, dziś jej dzielnica) z rąk saskich. W 1702 roku ponowił prośbę o dymisję, tym razem przyjętą. Powrócił do Sztokholmu, gdzie zmarł 16 stycznia 1703 roku.

Erik Dahlberg był więc wojskowym, inżynierem, kartografem, politykiem, oraz artystą – rysownikiem i grafikiem. Obok sukcesów na polu militarnym, fortyfikacyjnym i politycznym wsławił się zwłaszcza cyklem 313 widoków szwedzkich miast, budowli świeckich i sakralnych oraz kurhanów, które zostały wydane w latach 1693–1714 w zbiorze Suecia antiqua et hodiera. W Polsce najbardziej znanym jego dziełem są ilustracje opublikowane w formie miedziorytów w dziele De rebus a Carolo Gustavo Sveciæ Rege gestis… Samuela Pufendorfa, wydanym w wersji łacińskiej w latach 1696, 1729 oraz w wersjach niemiecko- i francuskojęzycznej w 1697 roku. Paradoksalnie praca Erika Dahlberga – najeźdźcy i okupanta – stała się bezcennym źródłem do dziejów miast polskich i ich rozwoju przestrzennego. I być może autorstwo tego wyjątkowego źródła skłoniło inicjatorów do nazwania warszawskiej ulicy imieniem Dahlberga. Jego dzieło zawiera obok map państw, wysp i większych obszarów, obok widoków i panoram 86 planów i planów widokowych (perspektywicznych) dotyczących 55 miast, twierdz i zamków, w przeważającej większości z obszaru Rzeczypospolitej. Zawiera też 45 map okolic miast i twierdz. 

Z pracami o tematyce warszawskiej – pierwszym znanym drukowanym planem miasta z 1656 roku (oraz z jego filiacjami, czyli mapami pochodnymi: Antoine’a Coquarta (1668–1707) opracowaną przypuszczalnie pomiędzy 1700 a 1705 rokiem, Gabriela Bodenehra (1664–1758 lub 1673–1766) opracowaną przypuszczalnie w 1709 roku i Samuela Fabera przygotowaną w 1704 lub 1705 roku) oraz z panoramami Warszawy i bitwy warszawskiej z 1656 roku można zapoznać się na wystawie głównej Muzeum Warszawy Rzeczy warszawskie w Gabinecie planów i map Warszawy oraz w Gabinecie widoków Warszawy. 

Tekst: Paweł Weszpiński

Bibliografia
E. Ericsson, Dahlbergh Erik Jönsson, w: Svenskt Biografiskt Lexikon, t. 9, Sztokholm 1931, s. 615–630.
B. Heyduk, Dahlbergh w Polsce. Dziennik i ryciny szwedzkie z dziejów „Potopu” 1656-1657, Wrocław 1971.
W. Krawczuk (red.). Samuel Pufendorf, Siedem ksiąg o czynach Karola Gustawa króla Szwecji przetłumaczył, opracował, wstępem opatrzył Wojciech Krawczuk, Warszawa 2021.
A. Przyboś, Eryk Dahlbergh, szwedzki pamiętnikarz (1625–1703), „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny”, „Prace Historyczne 6” 1972, Z. 46, s. 189–210.
K. Wardzińska, Dawne widoki Warszawy: katalog rycin z XVII–XIX w. wzorowanych na widoku Warszawy E. J. Dahlbergha, Warszawa 1958.
P.E. Weszpiński, A. Bartoszewicz, Plan Warszawy 1655. Erik Jönsson Dahlberg. Miasto Warszawa, siedziba Królów Polski, faktycznie w takim stanie pokazana, w jakim przez Świętu Królewski Majestat Szwecji dnia 30 sierpnia 1655 roku była zajęta, Warszawa 2021.